یخچال خشتی میبد؛ جاذبه‌ای خاص و جالب

تودی تریپ: اگر به آثار معماری و تاریخی علاقه دارید، یخچال میبد یکی از مکان هایی است که قطعا نظر شما را به خود جلب خواهد کرد. این مکان تاریخی یکی از بناهای مهم معماری شهر یزد است که معماری آن با شرایط آب و هوایی و اقلیمی این شهر سازگاری بالایی دارد.

به همین دلیل این یخچال به عنوان سازه ای سرسبز در شهر یزد به شمار می رود و همه ساله توجه مسافران و گردشگران بسیاری را به خود جلب می کند.

آشنایی با یخچال سفالی

وجود یخ چاله ها یا یخدان ها در بسیاری از نقاط کشورمان یکی از آثار به جا مانده از گذشته است که معماری آن جای بحث و تأمل دارد و یکی از جاذبه های تاریخی و دیدنی به شمار می رود. این یخچال ها که در کشور ما هم کم نیستند ساخته شده اند و قدمت ساخت آنها به دوره ای برمی گردد که بشر هنوز به فناوری های امروزی نرسیده بود. یکی از این صنایع دستی که حاصل خلاقیت و تفکر مردم گذشته است، یخچال میبد است.

در کشور ما اطلاعات دقیقی از پیشینه تاریخی این یخچال ها یا سطل های یخ و قدمت آنها قبل از صفویان وجود ندارد و محققان هنوز اطلاعات موثق و دقیقی در این زمینه پیدا نکرده اند. اما در متون تاریخی و منابع و نوشته های قبل از عصر صفویه واژه یخ بسیار به کار رفته است و این واژه در اشعار و داستان های این عصر نیز دیده می شود، اما توضیحی در مورد چگونگی ساخت این یخ و چگونگی آن وجود ندارد. در منابع دیده نمی شود

یخچال میبد که یک بنای خشتی تاریخی در شهر میبد استان یزد است، یکی از آثاری است که از دیدنی ها و جاذبه های شهر میبد به شمار می رود. همانطور که گفتم قدمت و پیدایش این یخچال ها به درستی مشخص نیست و محققین این یخچال را به دوره قاجار یا قبل از آن و دوره صفویه نسبت می دهند که از معدود یخچال های باقی مانده در یزد است. سازه این بنا از گل و خشت ساخته شده و شامل قسمت هایی مانند بند یخی، دیوارهای سایه دار، آب انبار و گنبد یخچال می باشد.

ساخت دیواره های جنوبی، غربی و شرقی آن باعث ایجاد سایه سرد و خنکی در قسمت شمالی یخچال در فصل زمستان می شود که به تدریج و به طور مداوم در شب های سرد زمستان از قنات آب به داخل دریاچه می ریزد، یخ به دست می آید و پس از شکستن به مخزن یخ واقع در زیر گنبد یخچال منتقل شد.

سد یخچال میبد استخری کم عمق و مصالح به کار رفته در آن گل و وسعت آن حدود 8000 متر مربع و دیواره های بلند سد یخی بسیار ضخیم و ارتفاع آن 8 متر است. ارتفاع گنبد 15 متر و پایه مدور گنبد تقریباً 300 متر مربع است و در ساخت یخچال میبد مانند سایر یخچال ها سه مرحله یخ سازی، نگهداری یخ و تحویل یخ در نظر گرفته شده است.

یخچال میبد که نمونه ای از ساخت و سازهای سنتی منحصر به فرد می باشد به گونه ای ساخته شده که با محیط زیست منطقه سازگاری داشته باشد و در نوع خود بی نظیر است زیرا یکی از بزرگترین و بهترین این نوع ساختمان ها به حساب می آید. یخچال میبد در سال ۱۳۷۵ در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسید.

معماری دیدنی یخچال سفالی

در ساخت مخازن به چند نکته توجه ویژه ای شد که یکی از آنها دسترسی آسان به کف مخزن است که برای این منظور پله های کوچکی در دیواره آن تعبیه شده است. نکته دیگر انتقال آسان یخ به داخل مخزن بود که با استفاده از سطح شیبدار انجام می شد. همچنین برای جلوگیری از جمع شدن آب در اثر ذوب شدن یخ به مرور زمان و نشت رطوبت به داخل پایه یخچال، چاهی در بیرون یخچال حفر و آب از طریق کانال های کوچکی در کف مخزن به این چاه هدایت می شد.

در ساخت گنبد نیز به نکاتی توجه شده است. به عنوان مثال برای کاهش فشار گنبد بر پایه ساختمان، در برخی از یخچال ها گنبد را به صورت همسان (پله ای) می سازند. همچنین برای استحکام سازه گنبد، ضخامت پوسته آن از پایین به بالا کاهش می یابد که در نتیجه از وزن گنبد کاسته شده و مرکز ثقل آن در ارتفاع کمتری قرار می گیرد.

ساختمان یخچال دارای سه قسمت اصلی است: دیوار سایه، حوضچه تولید یخ و مخزن یخ.

علاوه بر این سه بخش اصلی، یخچال ها معمولاً زیربخش های دیگری نیز دارند که رایج ترین آنها اتاق عرضه یخ است. در این اتاق یک ترازو بزرگ از سقف آویزان می شد و یخ های ساخته شده به فروش می رسید.

دیوار سایه

دیوار بلند و بلندی که برای جلوگیری از ورود نور خورشید به دریاچه ساخته شده و به دلیل موقعیت و ساخت آن، سایه آن در طول سال بر روی دریاچه می افتد. در برخی مناطق به منظور تکمیل حفاظت حوض در برابر نور خورشید، علاوه بر دیوار سایه بان اصلی، دیوارهای جانبی هم ارتفاع دیوار اصلی در سمت چپ و راست و عمود بر آن ساخته می شود.

دیوار سایبان دارای براکت های بزرگ برای استحکام بیشتر بود. به علاوه در برخی از یخچال ها این دیوار دارای طاق های تزیینی فراوانی بود که باعث کاهش یکنواختی بدنه صاف دیوار می شد.

حوضچه تولید یخ

حوض یخ شامل گودال مستطیلی شکلی است که به موازات دیوار سایه حفر شده و در قسمت شمالی آن، طول آن کمی کمتر از طول دیوار و عمق آن 30 تا 50 سانتی متر و گاهی بیشتر است. این گودال محل یخ‌سازی در شب‌های سرد زمستان بود. به این ترتیب در شب های زمستان پر از آب می شدند و در دوره پس از یخ زدگی آب، یخ ها را به صورت قسمت هایی در مخازن جمع می کردند.

مخزن یخ

مخازن یخ معمولاً در پشت دیوار سایه و در ضلع جنوبی آن قرار دارند و از طریق یک یا چند ورودی به سمت شمال و حوضچه های آماده سازی یخ منتهی می شوند.

دو نوع مخزن یخ وجود دارد: مخازن گنبدی و مخازن تونلی

مخازن گنبدی

مخازن گنبدی شکل که معمولاً از خشت یا خشت خام ساخته می‌شوند، در بیشتر نقاط ایران دارای درپوش باستو یا یک تیغ مخروطی هستند که در دهانه‌های عریض برای تحمل بار استفاده می‌شود. ورودی و خروجی مخزن کم بود. ورودی مخازن اغلب در نزدیکی حوضچه های تولید یخ و رو به شمال قرار داشت و با سطحی شیبدار به هم متصل می شدند تا یخ ها را به راحتی به حوضچه ها منتقل کنند. خروجی ها جلوی در ورودی قرار می گیرند و از یک اتاق کوچک عبور می کنند. یخچال های کاشان، ابرگو، کرمان، یزد، میبد و میرفته در ملایر دارای این نوع گنبد هستند.

مخازن تونلی شکل

مخازن تونلی شبیه تونل هستند و عرض آنها حدود پنج متر است و طول آنها گاهی به ده ها متر می رسد.

وسط همه یخدان ها گودال های عمیق و بزرگی حفر کردند که محل نگهداری یخ بود. این گودال‌ها در یخچال‌های گنبدی گرد به شعاع حدود چهار متر و بیشتر و در یخچال‌های تونلی مستطیل شکل بودند. عمق گودال های یخ نیز متفاوت بوده و بسته به میزان تولید یخ و رطوبت و سردی کافی زمین گاهی تا 10 متر نیز می رسید.