گنبد هارونیه؛ جاذبه‌ای اصیل در خراسان

تودی تریپ: گنبد هارونیه در شهر توس در 25 کیلومتری شمال غربی مشهد و 600 متری آرامگاه فردوسی قرار دارد که قدیمی ترین بنای باقی مانده در شهر توس به شمار می رود.

مکانی شبیه آرامگاه یا خانقاه که یادگاری از قرن هشتم هجری قمری است. هارونیه را به «امام محمد غزالی» نسبت می دهند زیرا سنگ سیاهی در کنار این بنا به عنوان یادبود امام محمد غزالی، عارف قرن پنجم و ششم هجری، دیده می شود.

سبک معماری هارونیه را برگرفته از سبک آذری می دانند و پس از بررسی های انجام شده بر روی گنبد هارونیه، با وجود نام امام محمد غزالی در کنار این بنا، هنوز کاربرد آن به درستی مشخص نشده است.

آشنایی با گنبد هارونی

مقبره هارونیه یکی از مکان های تاریخی کشورمان است که در تاریخ ساخت آن تردیدهای زیادی وجود دارد. هنوز هیچ باستان شناس و تاریخ نگاری نتوانسته تاریخ دقیق ساخت این بنای باشکوه را بگوید: برخی از کارشناسان معتقدند که این مکان در قرن هفتم هجری ساخته شده است و برخی دیگر قدمت آن را به دوران قبل از اسلام نسبت می دهند.

جالب است بدانید که به دلیل نام این بنا، برخی معتقدند که گنبد هارونیه در زمان هارون الرشید پنجمین خلیفه عباسی ساخته شده است. اما حقیقت این است که وقتی هارون الرشید قصد داشت برای فرونشاندن اعتراضات مردم به خراسان برود، در سفر بیمار شد و در طوس درگذشت.

او در طول زندگی خود هرگز فرصت ساخت چنین ساختمان باشکوهی را نداشت. اما آنچه همه محققین بر آن اتفاق نظر دارند این است که بنای گنبد هارونیه پس از حمله مغولان به ایران ساخته شده است، زیرا اگر این بنا قبل از آن واقعه ساخته می شد، امکان زنده ماندن از حملات وحشیانه مغول ها برای تصرف آن وجود نداشت. بدون آسیب یا شکست تا به امروز قوی و بادوام باقی بماند.

در مورد هدف بنا و هدف آن نیز نظرات متفاوت است.

از آنجایی که تعدادی اتاق در قسمت شمالی بنا نمایان است، این سوال در بیننده ایجاد می شود که این مکان باید محل مطالعه و علم باشد، با این فرضیه می توان به ارتباط اثر با امام محمد غزالی پی برد. زیرا امام محمد غزالی پس از امتناع از تدریس در نظامیه بغداد، در طوس ماند و خانقاهی برای صوفیان و مدرسه ای برای طلاب در آنجا ایجاد کرد و شبانه روز خود را به عبادت خدا و خدمت به مردم سپری کرد.

در حالی که به این کار مشغول بود ناگهان درگذشت و در طبران طوس که زادگاهش بود درگذشت و در آنجا به خاک سپرده شد. پس از مرمت بنا، سازمان حفاظت آثار باستانی سنگ قبری به یاد امام محمد (ص) در مقابل آن قرار داد.

عبدالحمید مولوی با استناد به برخی منابع تاریخی، هارونیه را خانقاه خواجه عثمان بن هارون، استاد معین الدین چشتی قطب صوفیه چشتی در هند می داند که در قرن ششم به یاد پدرش صومعه ای در طبران طوس بنا کرد.

وی این نظریه را که بنای خانقاه و مقبره امام محمد غزالی است رد می کند، چرا که مورخان و سیاحانی که از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفر کرده اند، مقبره غزالی را در خارج از دیوار شهر (قبرستان عمومی شهر) ذکر می کنند. بر اساس برخی منابع مکتوب، هارونیه در داخل محوطه طوس قرار داشته است.

معماری دیدنی گنبد هارونیه

به طور کلی نقشه زمین این بنا به صورت 4 گوشه ساخته شده و ویژگی های معماری قرن هشتم هجری در آن به چشم می خورد. ابعاد کلی بنا در ضلع شمالی 19.5 متر، ضلع جنوبی 20 متر، ضلع شرقی 28 متر و ضلع غربی 29 متر است.

بنای این بنای تاریخی کاملاً آجری و به سبک معماری آذربایجانی است. سقف این بنا با گنبد دوتایی پوشانده شده است و برای تزئین آن از کاشی استفاده نشده است. فضای داخلی آن شامل یک رواق، ۴ تخت، یک گنبد و سه اتاق فرعی است که همگی در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارند.

فضای بیرونی همچنین شامل یک سنگ یادبود کوچک امام محمد غزالی و یک باغ مستطیل شکل درست بیرون ایوان است. بنای هارونیه علاوه بر ویژگی‌های تاریخی، از نظر عظمت، قطر پایه‌ها، استواری کف و گنبد نیز برجسته است.

بنای مورد بحث که شباهت زیادی به آرامگاه سنجر در مرو دارد، تماماً آجری است و از تزئینات کاشی استفاده نشده است و گنبد دارای دو پوسته است، اما پوشش بیرونی آن تخریب شده و در سال‌های اخیر مرمت شده است. دهانه گنبد داخلی حدود 30.11 متر و ارتفاع بالای آن تا سطح زمین حدود 22 متر است.

در سطح بیرونی گنبد داخلی آثاری از تیغه آجری دیده می شود که ساختمان دو طرفه گنبد را به هم متصل می کند. در ضلع جنوبی یک ورودی با سکوی فوق العاده مرتفع بدون کاشی تزیینی و تماماً آجری و گنبدی است که محوطه وسیعی را در بر گرفته است.

چهار راه پله مارپیچ در گوشه ها و سه اتاق فرعی در ضلع شمالی وجود دارد. فضای داخلی گنبد ساده است. در رواق مرکزی پشت ضلع شمالی گنبد خانه آثاری از مقرنس های مربوط به دوره تیموری مشاهده می شود.