مسجد درخشان ملک زوزن

تودی تریپ: شهری در خاک خفته زوزن که روزگاری زادگاه سیاستمداران، وزرا، شاعران و حقوقدانان بوده، قرن هاست ساختمانی باشکوه و منحصر به فرد را در خود جای داده است. مسجد ملک زوزن طبق تقویم قمری به قرن هفتم می رسد و در شهر حف قرار دارد و دارای آجرکاری و روکش کاری بسیار زیبا و نفیس است. این محوطه در تاریخ 20 بهمن 1318 با شماره ثبت 340 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.مسجد ملک زوزن به سبک خراسانی یکی از مساجد دو طبقه عصر خوارزمشاه است که توسط ملک قوام الدین زوزن بر بقایای مسجد قبلی در سال 616 هجری قمری.

آشنایی با مسجد ملک زوزن

یکی از بناهای رفیع و تاریخی حف که بر بستر وسیع دشت زوزن با ارتفاعی استوار و در امان از باد و باران است، مسجد-مدرسه ملک زوزن است. شهر تاریخی زوزن با وسعت تقریبی 35 هکتار از قرون اولیه اسلامی تا حمله مغول از شهرهای فعال و دارای اهمیت سیاسی و اجتماعی در خراسان محسوب می شد.

ارگ و مسجد تاریخی ملک زوزن نمونه ای از دوران شکوه این خطه از خراسان است. عظمت و شکوه مسجد زوزن نه تنها در این دشت خشک بلکه در استان خراسان بی نظیر است. این بنا حدود 120 سال است که در تاریخ ایران می درخشد و رونق می گیرد. مسجد ملک زوزن در 60 کیلومتری جنوب غربی حاف در زوزن قرار دارد.

مسجد ملک زوزن تنها بنای خشتی باقی مانده از خرابه های شهر تاریخی زوزن و یادآور شکوه این سرزمین است. این بنا دومین مسجد تاریخی دوره خوارزمشاه است. تاریخچه بنا در کتیبه آجری سمت چپ ایوان قبله مشهود است که تاریخ ربیع الاول 615 هجری قمری را نوشته است. جزئیات این بنا بر اثر حمله مغول و مرگ قوام الدین ناتمام ماند تا اینکه در زلزله سال ۷۳۷ هجری قمری ویران شد.

به گفته آندره گدار فرانسوی، این مسجد یکی از مساجد دو ایوانی است و به سبک خراسانی ساخته شده است. آنچه از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان کوچک و بزرگ در ضلع شرقی و غربی روبه روی یکدیگر است که هسته بنای عظیمی را تشکیل می‌داد که به عنوان مسجد-مدرسه و بر اثر یورش‌های ارتش مغول در سال 617 هجری قمری تأسیس شد. ساخت آن نیمه تمام است

نمای ایوان شرقی دارای کتیبه ای به خط کوفی و ​​تزئینات آجری با تلفیقی از کاشی های فیروزه ای رنگ با نقوش هندسی و دو ستون تزیینی نما است. نمای ایوان غربی نیز با محراب ساده و عناصر تزئینی ارزشمندی مانند آجرکاری و تلفیق آن با کاشی های هندسی و گیاهی تزیین شده است. بالای محراب و محوطه حرم، تزئینات بسیار ظریفی از کاشی های فیروزه ای و لاجوردی با زمینه آجری وجود دارد. در حین کاوش ها محراب دیگری نیز کشف شد که احتمالاً به مسجد قبلی که در این محوطه وجود داشته متصل است.

این محراب در قرن ششم یا هفتم ساخته شد و پس از تخریب مسجد و این محراب، در دوره ایلخانان مسجد جدیدی در این مکان ساخته شد. سفال های یافت شده در این مسجد کاملاً لعاب ایلخانی دارد و شبیه سفال ها و کاشی های سلطانیه است. امروزه از مسجد ملک زوزن جز دو ایوان مجزا چیزی باقی نمانده که پایه اصلی ایوان ها مربع های غول پیکر است.

ضخامت دو ایوان 6*6 متر و فاصله آنها از یکدیگر 45 متر و ارتفاع باقی مانده بیش از 18 متر است که در طول تاریخ بر اثر جنگ های داخلی و بی توجهی دولت های وقت و طبیعی ویران شده است. بلایا، بنابراین کتیبه های مسجد یک کتیبه نیستند، اغلب گم می شوند. فرمت آجرهای به کار رفته در این اثر تاریخی ۲۵×۳۵ سانتی‌متر است، اما سایر ردیف‌های آجری که برای تشکیل کتیبه‌ها و سایبان استفاده شده‌اند، فرمتی حدود نیم متر در نیم متر دارند. این بنای باشکوه مشرف به بلندترین و بزرگترین ایوان های استان خراسان رضوی است.

این مسجد یکی از بناهای کمیاب تاریخی ایران است که با کاشی های دو رنگ تزئین شده است. کاشی‌های لعاب‌دار لاجوردی و فیروزه‌ای از عظمت و قدمت این مسجد تاریخی حکایت می‌کند و تماشای آن انسان را شگفت‌زده می‌کند.

نوع معماری و ساخت مسجد ملک زوزن باعث شده است که سه نظریه در مورد این بنا مطرح شود: به گفته آندره گدار، این بنا مسجد بوده است، وجود کتیبه هایی با آیات قرآن که با آن نمای ساختمان ساخته شده است. ایوان غربی (سوره مومنون) در مورد لزوم اطاعت تزیین شده است و بر تواضع مؤمنان در هنگام نماز تأکید می کند، این خود مؤید نظریه گدار است، گدار نیز حضور محراب در ایوان غربی و گفته های اهالی را مورد توجه قرار می دهد. مکان به عنوان یکی دیگر از دلایل مسجد.

از سوی دیگر برخی از محققین مانند بلر معتقدند که این بنا یک مدرسه است و شاهد نظریه آنها وجود کتیبه ای در ایوان غربی و مقایسه آن با کتیبه های چهار مدرسه در سوریه است، اما شهریار عادل که انجام داده است. تحقیقات بسیاری در این بنا هم نظریه بلر و هم نظریه گدار را پذیرفته است. او معتقد بود که زوزن شهری با جمعیت کم اما مردمانی آگاه و عالم است، از این رو نمی توان از چنین بنای بزرگی فقط برای اقامه نماز و مراسم مذهبی استفاده کرد.

این بدان معناست که در عین اینکه عبادتگاه بوده، محل یادگیری نیز بوده است. لذا گمان می کند که بنای مذکور احتمالاً مسجد- مدرسه بوده است. همچنین یکی از دانش پژوهان هنرهای اسلامی از ایتالیا، آجرکاری مسجد ملک در زوزن حف را زیباترین آجرکاری جهان می داند و معتقد است که بقایای کتیبه های آجری این مسجد و محراب زیبایی که در مجاورت ملک قرار دارد. مسجد از زیباترین آثار دوره سلجوقی است.

منبع: تریپ یار