مسجد جامع اصفهان؛ بنایی خاص و تماشایی

تودی تریپ: مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان یکی از مهم ترین و قدیمی ترین بناهای مذهبی ایران است. این مسجد مجموعه تاریخی بزرگی به ابعاد 170×140 متر در شمال شرقی اصفهان و در کنار میدان قدیم به نمایش گذاشته و امروزه شامل قسمت های مختلفی از جمله گنبد نظام الملک، گنبد تاج الملک، صحن است. با چهار ایوان و نمازخانه های مدور آن، مدرسه مظفری، محراب الجایتو که هر کدام نشان دهنده سیر هنر معماری اسلامی در دوره ای معین است.

هنر معماری این مسجد قابل تحسین است و محراب بی نظیری دارد. بنا بر شواهد تاریخی، مسجد جامع اصفهان بر خرابه‌های مسجد قدیمی‌تری که اعراب ساکن روستای تهران اصفهان در قرن دوم هجری در یهودیه بنا کردند، بنا شده است. اولین مسجد بر روی ویرانه های بناهای اواخر دوره ساسانی ساخته شد.

مهمترین پروژه های عمرانی در دوران آل بویه و صفویه انجام شد. سبک معماری مسجد به سبک رازی است. مسجد جامع اصفهان نمایانگر هنر بیزانسی و کلاسیک در قالب یک بنای سنتی و اسلامی است.

این مسجد در سال 2012 به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

معماری مسجد جامع اصفهان

سبک های مختلف معماری در مسجد جامع اصفهان به چشم می خورد. مسجد چهار ایوان که به خاطر طراحی مسجد ایرانی مشهور است. معماری چهار ایوانی بیشتر به فضاهای داخلی مربوط می شود. فضاهایی مانند فضای جلوی محراب و گنبد.

معماری این مسجد سال ها به عنوان الگو مورد استفاده قرار گرفت و مساجد دیگری نیز به این سبک ساخته شدند. آجر اصلی ترین مصالح مورد استفاده در ساخت مسجد است. اما اتمام ساختمان اصلی خشت خام است. ستون‌های آجری دو، سه و چهار قسمتی، طاق‌های فواره‌ای، چهار ایوانی، دو شیروانی، تزیینات گوناگون که روش‌های بدیع این مسجد است.

همانطور که گفتیم مسجد جامع اصفهان بسیار بزرگ است و قسمت های مختلفی دارد: صحن اصلی مسجد که دارای 4 ایوان در چهار طرف، آلاچیق های دو طبقه و دو حوض مربع و چند ضلعی است. وقتی وارد مسجد می شوید در دو طرف آن دو تخته مربع را می بینید که مقدس شمرده می شوند.

در قرن ششم با تخریب قسمتی از ستون ها و دهانه شبستان، ایوان شمالی به جای آن ساخته شد که به صفه درویش نیز معروف است. این ایوان دارای تزییناتی مانند گلهای بوته ای و خطوط کوفی است و با ظاهری ساده دارای تزئینات آجری و گچی در داخل و دو کتیبه گچی در بالا و پایین است.

گنبد تاج الملک نیز گنبدی دولایه و به سبک رازی ساخته شده و شامل آجر و تزئینات هندسی با نقوش زیبا می باشد. این گنبد از شکل چهار گوش به هشت ضلعی و سپس به شانزده ضلعی تبدیل شد. کتیبه این گنبد نیز به خط کوفی است. ساختمان های اصلی مجموعه به سبک عربی و از خشت خام ساخته شده است.

ایوان جنوبی نیز به سبک معماری سلجوقی با مقرنس های بزرگ ساخته شده است. این ایوان به صفا صاحب نیز معروف است.

مناره های اطراف ایوان جنوبی به نظر تازه ساخته شده اند، بنابراین این مناره ها 35 متر ارتفاع دارند. در دو طرف گنبد جنوبی دو ستون با چندین چراغ گچ بر روی ستون ها قرار دارد. در جنوب غربی مسجد چهلستون دیگری به نام چهلستون شاه عباسی وجود دارد.

نام ایوان های مسجد جامع اصفهان

ایوان درویش

ایوان شمالی مسجد معروف به صفا درویش مربوط به قرن ششم است و کتیبه گچی داخل آن مربوط به دوران شاه سلیمان صفوی است. کاشی کاری نمای بیرونی کار اداره باستان شناسی اصفهان در سال های 1336 و 1337 هجری شمسی بوده است. در طرفین ایوان شمالی و شمالی چهل ستون متعلق به قرن ششم هجری قرار دارد، به ویژه چهل ستون شرقی دارای طاق‌های فراوان با نقوش آجری متنوع است و یکی از بخش‌های جالب این بنای عظیم تاریخی است.

ایوان صاحب

ایوان معروف به صفا صاحب در دوره سلجوقیان ساخته شده و تزئینات آن مربوط به دوران کراکیونلو و صفویه است. کتیبه هایی از ادوار مختلف از جمله دوره صفویه در این قسمت به چشم می خورد. در این ایوان، اپلیکی زیبا، پوشش دهانه را تشکیل داده است.

ایوان استاد

ایوان غربی معروف به صفه استاد در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره صفویه با کاشیکاری تزئین شده است. در این صفحه علاوه بر سطرهای ثلث و نستعلیق که در تاریخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین نوشته شده، چند سطر بسیار زیبا به قلم محمد امین اصفهانی آمده است:

چون جنایت نامه ما پیچ و تاب خورده بود، آن را گرفتند و بر اساس میزان عمل اندازه گرفتند

بیشتر تقصیر خودمان بود اما با عشق علی ما را بخشیدند

ایوان دانش آموز

در جلوی این ایوان، ضلع دانشجویی قرار دارد که در دوره سلجوقیان ساخته شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری در زمان ایلخانان و صفویان تزئیناتی به آن اضافه شده است. این ایوان کاشی کاری نیست و با طاق نماهای آجری تزئین شده است. در این ایوان یک قطعه سنگ مرمر نفیس وجود دارد که اطراف و بالای آن لوح‌ها و کتیبه‌هایی نمایان است. ایوان دانش آموزی با ارتفاع کمتری نسبت به ایوان معلم ساخته شده است.

ایوان عمر

در انتهای ضلع شرقی مسجد جامع صفا عمر قرار دارد که کتیبه تاریخی روی هلال ایوان به دوران سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره دارد. تاریخ این کتیبه ۷۶۸ هجری قمری و خطاط آن عزیز التقی الحافظ است. خطوط تزیینی و تاریخی در سقف این نما به چشم می خورد که با عباراتی مذهبی و سازنده به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزینبی حک شده است. علاوه بر این نام استادان دیگری چون حسن کاروان کاشی ساز و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفا در این صفا به چشم می خورد.