قلعه جلال‌الدین؛ ممتازترین قلعه نظامی خراسان شمالی

تودی تریپ: قلعه جلال الدین در استان خراسان شمالی که امروزه علاوه بر اهمیت تاریخی به عنوان موزه مردم شناسی نیز مورد استفاده قرار می گیرد، مربوط به دوران پس از اسلام است و در نزدیکی شهر گرمه قرار دارد. این اثر در تاریخ 3 بهمن 1356 با شماره ثبت 1577 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

فرقه

درباره اینکه این قلعه متعلق به کدام جلال الدین تاریخ بوده است، نظریات مختلفی وجود دارد. برخی این قلعه را به جلال الدین سلجوقی دادند و برخی دیگر آن را به جلال الدین; به مؤسس سلسله جلالیه اعتبار می دهند، اما نظریه ای که بیشتر از سایرین قابل اعتمادتر و محتمل تر به نظر می رسد این است که قلعه جلال الدین یک قلعه نظامی است که قدمت آن به قرن هفتم هجری قمری و متعلق به سلطان جلال الدین است. آن را به خوارزمشاه نسبت می دهند.

بر این اساس به نظر می رسد که این قلعه به دستور سلطان جلال الدین در زمان حمله مغول به ایران، در زمان جنگ ها و فرارهای سلطان جلال الدین و زمانی که وی پس از مرگ پدرش در جزیره آبسکون ساخته شده است. اکنون آشوراده) از مازندران، از ایران به سمت شرق حرکت کرد تا برای مقابله با سپاهیان مغول آماده شود.

جلال الدین در جنگ با مغولان به غزنه رفت و پس از چند پیروزی، در نبرد با چنگیزخان در کرانه رود سند شکست خورد و به پنجاب و سند هند گریخت و امپراطوری کوتاه مدت در آنجا تأسیس کرد. اما فرار او منجر به اولین حمله مغول به هند شد.

جلال الدین پس از دو سال اقامت در هند به امید بازسازی امپراتوری به ایران بازگشت و پس از یک دهه پر فراز و نشیب حمله به عراق و قفقاز، در سال 628 میلادی هنگام فرار از دست مغولان در کردستان کشته شد.

ویژگی های معماری

قرار گرفتن بنا بر فراز کوه با دیوارهای بلند، برج ها و استحکامات، قلعه جلال الدین را به قلعه ای مستحکم و غیر قابل نفوذ در این منطقه تبدیل کرده است.

این قلعه با سنگ و ساروج به شکل شش ضلعی منظم بر روی سطح ناهموار و صخره ای تپه ای مرتفع ساخته شده است. این قلعه دارای پلانی شش ضلعی است و دارای شش برج مدور در اطراف آن است و ورودی آن در سمت جنوبی است که در گذشته عمارتی بالای سردر وجود داشته است.

این قلعه در گذشته دارای دو یا سه طبقه بوده است که این قلعه را با شهر جاجرم مرتبط کرده است. قلعه جلال الدین از نظر ابعاد معماری منحصر به فرد است، دیوار آن در سطح پایینی نزدیک به 3 متر ضخامت دارد و ارتفاع آن به 5 متر می رسد. ارتفاع کلی بارو در ضلع شرقی حدود 15 متر است.

این قلعه از چهار اتاق در وسط برج ها تشکیل شده و در بدنه دیوارهای داخلی آب انبارهایی برای جمع آوری آب و آذوقه ایجاد شده است.

در ضلع جنوبی و سمت راست ورودی این قلعه پلکانی برای دسترسی به برج های نگهبانی تعبیه شده است و در تمام طول دیوارها و برج های اطراف، روزنه هایی ایجاد شده است. مصالح اصلی این قلعه از سنگ و ساروج و در برخی نقاط از آجر ساخته شده است.

آبرسانی به قلعه

در قسمت پایین و جنوب غربی قلعه چشمه آب شیرینی وجود دارد که به جلال الدین نیز معروف است و آب آن به سمت جنوب شرقی به سمت جاجرم جریان دارد. چاهی به قطر حدود 3 متر در گوشه غربی حیاط قلعه حفر شده که احتمالاً دسترسی ساکنان قلعه به منبع آب دائمی را فراهم کرده است. با توجه به بستر سنگی قلعه، بدون شک حفر این چاه در دل صخره یکی از شاهکارهای مهندسی زمان خود بوده است. این چاه اکنون تقریباً بیست ذراع عمق دارد و ظاهراً پر شده است. معلوم می شود چشمه بزرگی است، شیب تپه ای که قلعه بر آن است منفجر شده است، چاه پایی است که با مشک آب از آن بلند می شود. در دهانه چاه همان سوراخ است و هیچ علامت کلنگی در اطراف چاه وجود ندارد. انگار این گشایش طبیعی است.

موزه قلعه جلال الدین

یکی از ویژگی های منحصر به فرد این موزه قلعه که آن را از نظر محتوایی از نمونه های مشابه متمایز می کند، نحوه پرده خوانی و تشبیه در آن است که نوعی نمایش مذهبی و ملی ایرانی است.

در این نمایش، داستان بصری حک شده بر روی پرده های هر برج به سبک روایی روایت می شود که طی آن وقایع تاریخی دوران مغول و مصائب پیشوایان مذهبی با الفاظی آهنگین بیان می شود.

طبقه اول موزه وقایع تاریخی دوران مغول و زندگی جلال الدین را روایت می کند. برج های موزه به این نوع داستان سرایی اختصاص داده شده است و هر برج دارای پرده ای با داستانی متفاوت است.

یکی از ویژگی های منحصر به فرد این موزه استفاده از سیستم دیجیتال برای پخش این نوع روایت در هر یک از برج ها به صورت جداگانه است.

سایر بخش‌های نمایشگاهی موزه در مسیرهای بازدید قرار گرفته‌اند که با ویژگی‌های معماری نظامی، مصالح به کار رفته، ظروف تاریخی قرار گرفته در دیوارهای قلعه، به بازدیدکننده اجازه می‌دهد در طول مسیر و بلندترین قسمت‌های قلعه قدم بزند. در نهایت با روش های دفاعی قلعه های تاریخی از نزدیک آشنا شوید.

با توجه به معروف بودن قلعه به «قلعه جلال الدین» و اینکه نمی توان آن را به هیچ یک از شخصیت های معروف جلال الدین تاریخ ایران نسبت داد، در ضلع شرقی موزه در طبقه اول، شرح وضعیت موجود است. و آثاری از چهره های معروف جلال الدین در قالب شخصیت به بازدید کننده ارائه می شود.

منبع: تریپ یار