قلعه تاریخی شاهدژ در نهبندان

تودی تریپ: قلعه شهیدهی نهبندان یکی از آثار به جا مانده از دوران ساسانی است که در چند کیلومتری شهر نهبندان به صورت نگینی خودنمایی می کند و از دیدنی های استان خراسان جنوبی است. شهرت این قلعه مربوط به دوره اسماعیلیه است. خراسان جنوبی به ویژه منطقه کاخستان از قرن چهارم تا هفتم قلمرو و پناهگاه اسماعیلیان بوده است. پیروان حسن صباح برای مبارزه با دولت مرکزی و خلافت عباسی شروع به ساختن قلعه های متعددی در آنجا کردند. برای رسیدن به اهداف خود، افرادی فداکار را با تعالیم خاص تربیت کردند که به آنها فدایی می گفتند. یکی از این قلعه ها که زائران اسماعیلی در آن حضور داشتند قلعه شاهدژ در نبندان بود.

قلعه شاهدژ

قلعه شاهدژ یکی از مکان های دیدنی نهبندان است که در 6 کیلومتری شرق نهبندان و در ابتدای جاده نهبندان – زابل، نزدیک روستای خوانشرف، در ارتفاع 1410 متری از دریای آزاد، در وسعت وسیع قله‌ای که به دشت‌های باز روستا مشرف است.

قلعه شاهدژ با ابعاد 250 در 370 متر طول و عرض و مساحتی در حدود 53 هزار و 272 متر مربع، بزرگترین و وسیع ترین قلعه کوهستانی شرق ایران و یکی از بزرگترین قلعه های کوهستانی ایران محسوب می شود. منابع اقتصادی بالقوه در منطقه قدمت قلعه شاهدژ به دوره ساسانی می رسد. بزرگترین پیشرفت قلعه شاهدج در دوره اسماعیلیه بوده است.

در قرن پنجم اسماعیلیان قلعه را از شاه شجاع خریدند و در صورت نیاز آن را توسعه و تقویت کردند. در این دوره بیش از 3000 نفر جمعیت در این قلعه زندگی می کردند و در واقع چیزی شبیه به یک قلعه شهری بود. این قلعه در موقعیتی استراتژیک قرار دارد و در محل عبور کاروان ها از مسیرهای متعدد به این شهر قرار دارد.

در مورد علت انتخاب نام شاهدژ قلعه نظرات مختلفی وجود دارد. به گفته اهالی نهبندان نام این قلعه شاه زود است و صاحب آن را فردی به نام شاه زود می دانند که معاصر زال پدر رستم بوده و حتی زال را هم سهم خود کرده است.

رستم در جنگ شاه دزد و رستم او را شکست داد و قلعه را از او گرفت. نامگذاری قلعه شاهدژ در دوره اسماعیلیه انجام شده است. خود را به عنوان سنگر اسماعیلیان و یکی از مراکز آن معرفی کند.

معماری قلعه

قلعه از نظر معماری به دو نوع بنا تقسیم می شود که نوع اول ساختمان هایی هستند که با ملات ساروج ساخته شده اند و نسبت به سایر بناها دارای ارتفاع و استحکام بیشتری هستند و به اصطلاح شاه نشین قلعه محسوب می شوند. نوع دیگر ساختمان‌های بدون ملات هستند که ارتفاع کمتری دارند و برای سکونت زائران و سربازان محافظ قلعه استفاده می‌شوند. بیشتر قلعه شاهدژ از بناهای نوع دوم است. این قسمت در میان فضاها و محله های معماری خود گذرگاه ها و کوچه های زیادی دارد که شاید برای جمع آوری زائران اسماعیلی استفاده می شده است. سقف بنای شاه نشین با لت و بقیه واحدهای مسکونی با چوب و هشاک پوشیده شده است. در این دوره جمعیتی بیش از 3000 نفر در قلعه زندگی می کردند و قلعه نوعی سکونت برای آنها محسوب می شد.

در چهار گوشه قلعه شاهدژ برج‌های بلندی وجود دارد که یکی از آنها امروزه در ضلع جنوب غربی پابرجاست. این برج ها با معماری نیم دایره ای ساخته شده اند و بسته به موقعیت مکانی آنها اندازه و ابعاد متفاوتی دارند. برج های قلعه دو کارکرد اصلی دارند، اول اینکه به عنوان تکیه گاه بارو در نظر گرفته می شوند و به استحکام بارو کمک می کنند و ثانیاً عملکرد نظارتی دارند. آنچه در این قلعه بیش از هر چیز جلب توجه می کند، ورودی قلعه و تکه سنگ بزرگی است که به طرز استادانه ای تراشیده شده است. قلعه شاهدژ نهبندان دارای یک ورودی است.

در پایه تپه ای که قلعه بر روی آن ساخته شده، اتاق هایی برای نگهبانان قلعه تعبیه شده است و هر اتاق دارای اتاقی برای 2 نفر است که نگهبانان قلعه از آنها مراقبت می کنند. در ابتدای قلعه شاهدژ کوچه ها و گذرهایی به چشم می خورد که نوع ساخت آنها گواه استفاده از قلعه به عنوان پادگان است. مصالح به کار رفته در این قلعه سنگ است اما در جاهایی از آجر و ساروج نیز استفاده می شود که نادر است.

آب آشامیدنی قلعه و استحکامات نظامی آن از روستاهای اطراف تامین می شد که کارگران آن را تا ارتفاع 1400 متری انتقال می دادند و در فصل بارندگی و سرما با جمع آوری آب باران تامین می شد. در قلعه شاهدج نهبندان آب انبارهایی به شکل حوضچه های ذخیره آب تعبیه شد که یکی از آنها به صورت پلکانی ایجاد شده و وظیفه آن تصفیه آب است. سفال های پراکنده در سطح محوطه و خرابه های قلعه از نظر شکل و تزیینات نشان می دهد که قدمت قلعه به دوره صفویه می رسد.

منبع: کجارو