برج گنبد کاووس؛ جاذبه‌ای تماشایی در گلستان زیبا

تودی تریپ: گنبد قابوس بنایی تاریخی واقع در استان گلستان است که به برج گنبد قابوس یا برج گنبد قابوس معروف است و لقب برج آزادی را نیز به خود اختصاص داده است.

برج گنبد قابوس بلندترین برج آجری جهان است که در قرن چهارم هجری ساخته شده و این برج کاملاً از آجر ساخته شده است که با ارتفاع زیاد معماری شگفت انگیزی دارد. هوش و ذکاوت سازندگان این برج قطعا قابل تحسین است.

آشنایی با برج گنبد کاووس

گنبد تاریخی قابوس یکی از بناهای برجسته و متمایز معماری دوره اسلامی و مرتبط با قرن چهارم هجری است که علیرغم استفاده از تزئینات بسیار کم، ساختاری متناسب، متعادل، مستحکم و زیبا دارد. این برج که بلندترین برج تمام آجری جهان است در سال 375 هجری قمری در زمان قابوس بن وشمگیر بر فراز تپه ای خاکی به ارتفاع پانزده متر از سطح زمین ساخته شد.

سبک معماری بر اساس روش رازی و مصالح اصلی آن آجر و گچ است. بدنه بنا تماماً از آجرهای پخته قرمز رنگی ساخته شده است که از نور خورشید به رنگ زرد طلایی درآمده است. گنبد قابوس از دو قسمت پایه و بدنه با پلان ستاره ای شکل و گنبد مخروطی تشکیل شده است. بدنه مدور بیرونی گنبد قابوس با 10 ترک (مانند یک عشر) آجر در اطراف آن و در فواصل مساوی از یکدیگر قرار گرفته است، از پایه بنا شروع شده و تا درب گنبد ادامه دارد.

شگفتی صنعتی و معماری این شاهکار هنری سقف مخروطی شکل آن است. یک دهانه در بدنه شرقی و یک ورودی در ضلع جنوبی وجود دارد. در داخل طاق هلالی سر بنای مقرانسی قرار دارد که به نظر می رسد با دوران اولیه این نوع تزئینات در معماری و گچ بری همراه باشد. دو سطر کتیبه کوفی به شکل کمربند، بدنه را تزیین می کرد. یک ردیف در 8 متری پایه بنا و ردیف دیگر در بالا و زیر گنبد آجری مخروطی شکل ساده قرار گرفته است. این کتیبه ها بدون چینش حروف برآمده و خوانا هستند و با قاب مستطیلی آجری احاطه شده اند.

معماری جالب برج گنبد کاووس

اگرچه معماری ایرانی مانند معماری اروپایی سبک های متفاوتی ندارد. این بنا با توجه به طبقه‌بندی سبک معماری ایرانی از دیدگاه پیرنیا از اولین بناهایی است که حد فاصل سبک معماری خراسان و رازی محسوب می‌شود و در واقع متعلق به دوره اولیه معماری رازی است.

بنای این بنا به طور کامل از آجر و ساروج ساخته شده است. یکی از بارزترین ویژگی های سبک معماری رازی، استفاده از مرغوب ترین آجرها است. سبک خراسانی نیز در این بنا به کار رفته است که ویژگی اصلی آن ساخت مساجد به صورت کشتی و چهل ستون و طاق های بیضی یا تخم مرغی است.

استفاده از نوآوری های ساختمانی، گنبد قابوس را به تأثیر عمده ای بر معماری بناهای مذهبی ایران، آناتولی و آسیای میانه تبدیل کرده است. شکل کلی بنا استوانه ای است که به تدریج باریک می شود و در نهایت به گنبدی زیبا می رسد. ویژگی خاصی که این برج را از دیگر نمونه‌های مشابه متمایز می‌کند، پلان ستاره‌ای 10 پر است که گویای پیشرفت ریاضیات و علوم در جهان اسلام است و هوش معماران هزاره اول پس از میلاد را به تصویر می‌کشد.

جالب اینجاست که به دلیل کمبود امکانات و تکنولوژی پیشرفته در آن زمان، به جای الوار، از فشرده سازی خاک به صورت مارپیچی و پله ای دور نما استفاده می کردند تا دسترسی به بالای سازه امکان پذیر باشد. پس از اتمام کار، خاک را در اطراف برج پخش می کنند.

بتن مسلح، اسکلت فلزی، فولاد و غیره در این برج جایی ندارند و تنها مصالح به کار رفته در آن آجر پخته قرمز و ملات ساروج است.

آجرهای سرخ پخته به آجرهای ریشه دار معروف هستند و در اثر گذشت زمان و نور خورشید به رنگ زرد طلایی درآمده اند. قدمت بنا، شرایط آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی باعث می شود که خزه طلایی شفاف بر روی آجرهای صدف ظاهر شود و رنگ جدیدی به بنا ببخشد. شکل آجرها در سراسر بدنه یکسان است. اما در قسمت بالا و گنبد از آجرهای معروف به آجر نعل استفاده می شد. آجرها کاملاً یکنواخت و صاف به نظر می رسند. اگرچه اندازه آنها با یکدیگر متفاوت است.

آجر سرخ پخته و ملات ساروج تنها مصالح برج گنبدی قابوس است

در ساخت برج گنبد قابوس نیز از ملات ساروج استفاده شده است که از ترکیب خشت، آهک، ماسه و نوعی گیاه به دست آمده و به رنگ خاکستری است. ملات بین آجرها بین دو تا چهار سانتی متر ضخامت دارد که با دقت و بدون فضای خالی بین ردیف های آجر پهن شده و بسیاری از متخصصان را شگفت زده کرده است. به گفته کارشناسان ترکیب ملات بکار رفته در ساخت و دقت در استفاده از مصالح دلیل پایداری این بنا است.