آشنایی با قدیمی‌ترین آب انبار خور و بیابانک

تودی تریپ خور و بیابانک را باید یکی از شهرهای استان اصفهان دانست که مرکز آن خور است. این شهر در شرقی ترین نقطه اصفهان واقع شده و مملو از جاذبه های گردشگری، طبیعی و تاریخی است. از جمله این جاذبه‌های متنوع می‌توان به قلعه‌های تاریخی، تپه‌های بیابانی پوشیده از شن، دریاچه نمک کاملاً سفید و بیابان‌های وسیع با شب‌های پر ستاره اشاره کرد.

داستانی از هوروس و صحرا

خور و بیابانک یکی از قدیمی ترین و کهن ترین شهرهای ایران است که در طول تاریخ فراز و نشیب هایی را پشت سر گذاشته است. آثار باستانی زیادی در این شهر وجود دارد که از جمله آنها می توان به تپه های باستانی 4000 ساله و قلعه های جندق و بیضه اشاره کرد. این آثار تاریخی سندی است بر قدمت خور و بیابانک. با توجه به بررسی های محققان و کشف اسناد تاریخی، پیشینه این شهر به دوران پیش از اسلام و دوره ساسانی می رسد. این شهر از دوره سلجوقیان تا اواخر دوره فتحعلی شاه جزء استان یزد محسوب می شد. در قرن چهارم و پنجم بخش‌هایی از آن جزء خراسان محسوب می‌شد. حتی زمانی این شهر جزو استان سمنان بوده است.

در سال 1327 پس از شهر شدن نایین، حر و بیابانک از استان یزد جدا و به شهر نایین اضافه شد. در نهایت این شهر در سال 1387 به عنوان شهری مستقل با مرکزیت خور معرفی شد. خور و بیابانک در گذشته به نام های دیگری مانند بیادق، جرماق و عربه شناخته می شدند. اما در مورد نام فعلی این شهر باید گفت.

تانک چیست؟

آب انبار به حوض یا استخر سرپوشیده ای گفته می شود که معمولاً برای ذخیره آب در زیر زمین ساخته می شود و به دلیل آب و هوای خشک در بیشتر نقاط ایران و عدم بارندگی کافی برای بیش از شش ماه از سال در بیشتر نقاط کشور در نتیجه. با توجه به فصلی بودن آب رودخانه و عدم دسترسی به آب، تمهیدات مختلفی برای تامین آب شیرین در فصول خشک صورت گرفته است. به این ترتیب می توان به احداث سدها، قنات ها و آب انبارها اشاره کرد.

در مرکز تحقیقات مخزن آب، قدیمی ترین مخزن آب جهان در شهر اور در نزدیکی بصره قرار دارد که به دستور پادشاه این شهر در سال 2150 قبل از میلاد بر روی سکوی زیگورات آن شهر ساخته شده است.

آب انبار دیگری در قرن ششم قبل از میلاد به دستور امپراتوری روم شرقی در قسطنطنیه ساخته شد. این مخزن دارای 2 مخزن و 1001 ستون است به همین دلیل به 1001 ستون معروف است.

ایرانیان به دلیل خشکی و گرما در اکثر نقاط کشور از دیرباز مجبور به ذخیره آب شده اند. در معماری سنتی این مشکل مختص مناطق گرم و خشک نیست و راه حل های مشابهی در خلیج فارس، جزایر جنوبی حتی در برخی شهرهای شمالی مانند ساری و گرگان به کار رفته است.

قدیمی ترین آب انبار خور و بیابانک

این آب انبار در روستای زیبا و تاریخی اردیب یکی از دهستان های خور و یابانک واقع شده است.

تحقیقات نشان می دهد که این بنا توسط امیر اسماعیل خان عرب عامری به همراه ملک دیوان خانه بنا شده و متعلق به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار است. علاوه بر این، این بنا قدیمی ترین آب انبار شهر است.

سد اردیب دارای شعاع 8.43 متر و ارتفاع 7.5 متر است.

این آب انبار حدود 1000 متر مکعب آب دارد و منبع آب برای جمعیت 250 نفری روستا برای یک سال کافی است. آب انبار از قنات روستا تغذیه می شود و دسترسی به آب در حال حاضر از طریق درگاهی در قسمت شرقی آب انبار که دارای 32 پله به ارتفاع 30 سانتی متر است امکان پذیر است.

آب انبار اردیب فاقد بادگیر بوده و برای تهویه از منافذ در چهار جهت و در قسمت فوقانی استفاده می شود.

این بنا در داخل میدانی است (این میدان در عاشورای حسینی امسال به نام عالم کربلا – حضرت ابوالفضل العباس (ع) نامگذاری شده است) که اطراف آن را خانه ها و خانه های قدیمی احاطه کرده اند و حریم خاصی ندارد.

مسدود شدن سوراخ هایی که برای تهویه هوا تعبیه شده بود باعث خیس شدن سقف ساختمان و تخریب قسمتی از سقف شد که با لطف سازمان گردشگری شهرستان نایین مرمت و مرمت می شود.

انواع تانک

مخازن آب را می توان بر اساس شکل و سبک ساخت مخازن و نوع پوشش آنها، عناصر مورد استفاده برای تهویه و خنک کننده آب، نوع دسترسی به مخازن و فضاهای اتصال، نحوه تامین آب طبقه بندی کرد. به مخازن و همچنین با توجه به تزئینات به کار رفته در آنها، با تمایز یکی از دیگری با این توضیح، می توان انواع آن را به شرح زیر دسته بندی کرد:

1. خصوصی

این نوع آب انبار در خانه افراد متمول ساخته می شد و مخزن آن گاهی در زیر حیاط و گاهی در پایین ساختمان قرار داشت و از مسیر پیاده روی به آن دسترسی پیدا می کردند. اساساً یک فن یا بادگیر برای تهویه تا سقف خانه گسترش می یابد. پس از آن ظرفیت برای مصرف آب در خانه برای چندین سال کافی بود.

2. عمومی

سازندگان این تانک ها فرمانداران یا خیرینی بودند که آن ها را برای عموم مردم محله ایجاد کردند.

3. روستایی

در میدان مرکزی روستا، آب انبارهای ساده ای ساخته شده است که معماری و تزئینات آن معمولاً ساده است.

4. قلعه یا کاروانسرا

این آب انبارها بیشتر شبیه حوض های داخلی هستند که به گونه ای ساخته شده اند که آب بارانی که بر بام قلعه می ریزد به داخل آنها می ریزد.

5. جاده میانی

. در مسیر کاروان‌ها ساخته شده‌اند و روی آب انبار برخی از آن‌ها عمارتی کوچک یا چند اتاق برای استراحت مسافران دارند.

6. کویر

آنها در بیابان های خشک برای آبیاری دام ها و حیوانات ساخته می شدند.

7. کوهستانی

مخازن آب انبارهای کوهستانی با قلم و چکش در دل صخره حفر شده و سقف آنها قوسی شکل است. گاهی برعکس این عمل رخ می دهد و سقف از سنگ طبیعی کوه است و پایین آن به شکل هلالی با قلم تراشیده می شود.