آرامگاه درجه یک خیام در نیشابور

تودی تریپ: عمر خیام ریاضیدان، منجم و شاعر معروف ایرانی اهل نیشابور بود. با توجه به آثار فاخری که از این شاعر بزرگ به جای مانده، قبر وی مورد تحسین و تمجید گردشگران داخلی و خارجی قرار دارد. آرامگاه عمر خیام در شهر نیشابور و در قبرستانی واقع در منطقه حیره این شهر قرار دارد. با توجه به اینکه اولین ساکنان محله مذکور از عرب های مهاجر از عراق بوده اند، به این نام شهرت یافته است. در این محله بنایی به نام امامزاده محمد محروق وجود دارد و بقعه مذکور در ضلع شرقی آن قرار دارد. این آرامگاه به دلیل معماری منحصر به فرد خود در سال 1354 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

داستان ساخت آرامگاه عمر خیام

همان طور که گفته شد، هیام نیشابوری از شاعران رباعی سرای ایران بود که در زمینه های مختلف علمی مانند فلسفه و نجوم نیز مهارت داشت. او در قرون 11 و 12 میلادی زندگی می کرد که به موازات دوره خوارزمشاهیان و سلجوقیان بود.

مقام علمی او بسیار بالاتر از مقام ادبی اش بود و به همین دلیل به حجة الخلق شهرت داشت. با این حال هیام به خاطر سرودن رباعیات منحصر به فردش شهرت دارد. رباعیات او تاکنون به چندین زبان زنده ترجمه شده است. بنابراین، خیام تقریباً در سراسر جهان شناخته شده است.

پس از درگذشت این شاعر و فیلسوف بزرگ در سال 1123 شمسی (به روایتی دیگر 1134 میلادی) پیکر وی در قبرستان مرکزی در ناحیه حیره نیشابور به خاک سپرده شد. به نقل از عروض نظامی، گویا خیام در یک دیدار دوستانه چنین وصیت کرده است: قبر من در جایگاهی باشد که هر بهار شمال (نسیم) بر من شکوفا شود.

اما آرامگاه او در ضلع شرقی مسجد مهروک و در داخل اتاقک ایوان مانند قرار داشت. بسیاری از جهانگردان خارجی هنگام زیارت آرامگاه خیام خواستار ساخت مقبره ای برای خیام با هزینه شخصی خود شدند، اما دولت ایران این درخواست را نپذیرفت.

در سال 1306 ارباب کیهسرو نماینده زرتشتیان در شورای ملی طی جلسه ای پیشنهاد ساخت آرامگاهی برای حکیم فردوسی شاعر معاصر ایران را داد. در همین حال عبدالله یاسای نماینده سمنان و دامگان خواستار مرمت آرامگاه عمر خیام با اعتبار اختصاص یافته برای ساخت آرامگاه فردوسی شد. اما حاضران در مجلس با رد درخواست وی تصمیم گرفتند طرحی جداگانه برای ساخت مقبره خیام در نظر بگیرند.

سرانجام پس از گذشت چندین سال از این حادثه و همزمان با جشن هزاره فردوسی، انجمن ملی آثار تصمیم نهایی خود را برای ساخت آرامگاه مذکور اعلام کرد.

ویژگی ها و ویژگی های آرامگاه عمر خیام

بنای اولیه این بقعه دارای سکوی چهارگوش بوده که به شکل بنای سنگی باز ساخته شده است. در اطراف آرامگاه عمر خیام دیواری کوتاه و سنگی از سنگ خلج (سنگ های به دست آمده از کوه خلج) دیده می شود. سنگ قبر هم از همین سنگ بود و حدود سه چهار متر با دیوار قبر فاصله داشت.

علاوه بر این، ستون سنگی نیز برای بقعه مذکور تعبیه شده است که رباعی ملک الشعرای بهار به خط نستعلیق بر روی آن دیده می شود. به دلیل نزدیک بودن این بقعه به امامزاده مهروک تصمیم به تخریب آن گرفتند. سپس در سال 1338 هوشنگ سیحون، معمار، طراح و مجسمه ساز مشهور ایرانی، آرامگاه بزرگتری برای خیام ساخت. این مقبره در زمان پهلوی توسط شهبانو فرح یا فرح دیبا (همسر محمدرضا پهلوی) کشف شد. هوشنگ سیحون در این دوره استاد معماری و رئیس سابق دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود. بنابراین او مقبره حاضر را به شیوه ای بسیار هنرمندانه و با استفاده از قوانین حاکم بر ریاضیات طراحی کرد.

در حال حاضر این مقبره در باغی قدیمی به مساحت 20000 متر مربع واقع شده و مجموعه ای متشکل از کتابخانه، موزه و مهمانخانه است. درختان کاج اطراف این باغ را احاطه کرده اند و مجسمه ای از هیام در ورودی آن نصب شده است. علاوه بر این، کتیبه هایی به شکل الماس وجود دارد.

بر روی کتیبه ها بیست و چهار بیت از هیام نوشته شده است. این کتیبه ها نمونه های بی نظیری هستند که از نظر خط نسبت به سایر کتیبه ها متمایز هستند. در واقع خط آویز به کار رفته در آنها اولین خط ایرانی است که در زمان خیام بسیار مورد استفاده قرار گرفت. امروز این خط فراموش شده است.

سبک معماری آرامگاه عمر خیام

با توجه به اینکه خیام نیشابوری ریاضیدان معروفی بود، هوشنگ سیحون در ساختن مقبره از ریاضیات و به ویژه هندسه بسیار استفاده کرد. به عنوان مثال برای بقعه مذکور 10 پایه در نظر گرفته شده است. همانطور که می دانید عدد 10 اولین عدد دو رقمی و پایه اصلی اعداد است.

برای هر یک از این پایه ها دو تیغه مورب به صورت مارپیچی تعبیه شده است. این تیغه های مورب در بالا با هم تلاقی می کنند و سقف آرامگاه عمر خیام را تشکیل می دهند. امتداد این تیغه ها دوباره به سمت پایین متمایل می شود. در نهایت، برخورد 20 تیغه، ستارگان به هم پیوسته ای را ایجاد می کند که از آن ها می توان آسمان را دید.

نزدیک گنبد این مقبره ستارگان کوچکتر شده و در انتها یک ستاره پنج پر باقی می ماند. طراحی این ستاره ها به شخصیت خیام و مهارت های او در نجوم اشاره دارد. علاوه بر این، برخورد تیغه ها به دیوار ساختمان 10 لوزی بزرگ ایجاد می کند. نمای داخلی این لوزی ها با کاشی معرق پوشانده شده و نمای بیرونی آن با رباعیات خیام تزیین شده است. همه این رباعیات با خط نستعلیق شکسته شده و به صورت انتزاعی و امروزی توسط خوشنویسان بزرگی چون میرعماد نوشته شده است. به جرات می توان گفت آرامگاه عمر خیام اولین بنایی است که از خط نستعلیق استفاده کرده است.

منبع: دست بر ایران