قلعه رستم؛ جاذبه‌ای تماشایی و اصیل در زابل

تودی تریپ: قلعه رستم یکی از مشهورترین آثار تاریخی به جای مانده از دوران اسلامی در استان زیبای سیستان و بلوچستان در شهرستان هامون است. مردم سیستان به این قلعه تاریخی با قدمتی حدود 500 سال جنبه افسانه ای بخشیده و آن را به نام پهلوان نامدار ایرانی زمین رستم نامگذاری کرده اند.

اوج شهرت و رونق این قلعه در زمان صفویه و سلطنت شاهان کیانی سیستان در منطقه بوده است. برج های دیده بانی، خندق اطراف قلعه، یخچال قلعه، برخی تاسیسات مسکونی داخل بنا و قسمت سلطنتی آن از جمله عناصر معماری این بنای تاریخی است. قلعه رستم در سال 1392 به شماره 31110 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

آشنایی با قلعه رستم

استان سیستان و بلوچستان یکی از بکرترین مناطق کشور است که طبیعت شگفت انگیز آن را می شناسند. علاوه بر طبیعت زیبا، آثار تاریخی این منطقه نیز شهرت جهانی دارد. از شهر سوخته و تپه های باستانی از دوران جاهلیت تا دوره اسلامی آثاری در نقاط مختلف استان پراکنده است.

یکی از این آثار قلعه رستم سیستان است. بنای تاریخی قلعه رستم در منطقه خزدار و کندرک ساخته شده و منسوب به دوران سلجوقی تا صفوی است. این قلعه بزرگ ترین قلعه عهد صفویه و متعلق به حنین سیستانی در زمان صفویه بوده که با القاب رئیس رستم (شاه رستم رئیسی) و رئیس بهمن و … در منطقه خوزدار حکومت می کرده است.

این منطقه و عظمت آن جنبه افسانه ای دارد و در شاهنامه به معروف ترین شخصیت سیستان یعنی رستم نسبت داده شده است.

قلعه رستم زابل در زمان صفویه متعلق به خان های سیستان بوده است. کسانی که به نام های رئیس رستم، رئیس بهمن و… حکومت می کردند. در منطقه خزدار این قلعه بزرگترین و باشکوه ترین قلعه دوران اسلامی سیستان به شمار می رود.

عظمت منطقه خزدار به این قلعه جنبه تاریخی افسانه ای بخشیده و به نام بزرگ ترین و مشهورترین مرد سیستان رستم نامگذاری شده است. همچنین مجموعه ای از حدود 15 تپه ماقبل تاریخ در این منطقه وجود دارد. باستان شناسان تعدادی سکه نقره مربوط به پوراندخت پادشاه ساسانی را در این منطقه یافته اند.

قلعه رستم زابل به دلیل دوری از جاده اصلی کمتر مورد تردد مردم منطقه و مسافران و گردشگران است. این بنای تاریخی با وجود عواملی مانند شرایط جوی، تغییر رودخانه هیرمند و کمبود منابع انسانی و مالی در حال تخریب است و حفاری های غیرمجاز تخریب آن را تسریع کرده است.

از عناصر اصلی معماری قلعه می توان به دروازه ورودی در جبهه شرقی، برج های نگهبانی و دفاعی حصار قلعه، خندق، یحدان و از همه مهمتر شاه نشین اشاره کرد. همچنین سایر امکانات زندگی داخلی از دیگر اجزای قلعه رستم است که تا حدودی تخریب شده است.

احترام و استحکام دروازه ورودی و 15 برج دفاعی اطراف قلعه باشکوه همچنان در برابر ناملایمات طبیعت می درخشد. تیرهای داخل دیوار و برج‌ها و کنگره‌های حصار به وضوح وضعیت دفاعی قلعه را نشان می‌دهد.

• قلمرو: از عناصر اصلی کاخ می توان به حیاط مرکزی، ایوان های شمالی و جنوبی، مجموعه ای از اتاق های مختلف در اطراف حیاط مرکزی و ساختمان حاکم که به مجموعه فوقانی و بنای امنیتی متصل است، اشاره کرد. در برخی اتاق ها با قرار دادن آجر در کنار هم، پنجره های مشبک زیبایی ایجاد شده است که یکی از ویژگی های معماری محوطه است.
• حصار: محوطه یا بارو قلعه با استفاده از طرح طبیعی شرقی-غربی قلعه با پلانی چند ضلعی نامنظم ساخته شده است. بنا بر نقشه موجود، قلعه بر اساس نقشه ای از پیش تعیین شده ساخته شده است. بنابراین ضلع شمالی قلعه بادگیر بسیار مناسبی در برابر شدت بادهای 120 روزه سیستان است.

• یخچال طبیعی: در قسمت شرقی قلعه و روبروی شاه نشین قرار دارد که فضای مدور نسبتاً وسیعی در ارتفاع پنج متری از سطح زمین را شامل می شود.
• پایدار: در فاصله کمی از ارگ شاه نشین قرار دارد. پشت سر او یک ساختمان طولانی با ردیف های آخور در طرفین قرار دارد.
• گودال: در حال حاضر خندقی به عرض 7.5 متر (با تغییر اندازه برخی قسمت ها) اطراف قلعه را احاطه کرده است. به دلیل انباشته شدن خاک، عمق گودال خیلی عمیق نیست.

بازدید از قلعه رستم زابل

با تکرار این نکته که سازمان میراث فرهنگی توجه و اهتمام لازم را به نگهداری از این گنجینه ملی نداشته است، می توان حدس زد که بازدید از آن کاملا رایگان است.

بازدید از کل قلمرو قلعه بیش از 2 ساعت طول نمی کشد. آقای. تیکت اکیداً توصیه می کند که اگر به این منطقه دوست داشتنی سفر می کنید، قلعه را از دست ندهید زیرا کمی از جاده اصلی فاصله دارد.

اکنون که می توانید بدون پرداخت هزینه وارد قلب تاریخ شوید و به بیش از 500 سال قبل برگردید، نباید به فرصت طلایی پیش روی خود نه بگویید. فقط توجه داشته باشید که برنامه سفر شما همزمان با موسمی نیست. از 15 ژوئن تا 15 اکتبر. بقیه زمان ها شرایط مساعد در نظر گرفته می شود.

بقایای معماری قلعه رستم، سرامیک های سطحی دقیق و ساخت قلعه را می توان مربوط به اواسط قرن اسلامی تا دوره صفویه دانست.

در حال حاضر عوامل جوی قلعه را تخریب کرده است، تنها چهار برج و دروازه ورودی نمایان است.

اسکلت ساختمان 500 سال پیش بیش از حد رشد کرده و رها شده بود. نمای سفالی در کویر منظره زیبایی است که چشم همه را به خود جلب می کند.

تغییر مسیر رودخانه هیرمند نیز آسیب هایی به بار آورد و قلعه هنوز کاوش نشده است، اما تکه سفال لعابدار بدون لعاب داستان را روایت می کند.