معماری رباط شرف چگونه است؟

تودی تریپا _ خدمات توریستی: کاروانسرای رباط شرف سرخس معروف به موزه آجر ایران در شهرستان سرخس در استان خراسان رضوی قرار دارد. این بنای زیبا یادگاری از دوران باشکوه سلجوقیان است.

کاروانسراها محل استراحت و اقامت مسافران در مواقعی بود که مسیرها بسیار طولانی و سفر بسیار دشوار بود.

بدین منظور در کنار جاده های پرتردد از جمله جاده ابریشم در فواصل معین ساختمان هایی برای استراحت مسافران به همراه اتاق ها و اصطبل ها و آب انبارها ساخته می شد و همیشه در آنجا غذای گرم تهیه می شد تا مسافران تازه وارد. توانستند نفس خود را تازه کنند و چهارپاها کمی استراحت کنند و چند روز دیگر به راه خود ادامه دهند.

آشنایی با رباط سرخس

برخی از کاروان ها فضا و امکانات بیشتری را برای اسب، قاطر و سایر چهارپاها فراهم می کردند.

رباط شرف یکی از این نوع کاروانسراهاست که به دستور حاکم شهر مرو شرف الدین ابوطاهر بن سعدالدین علی الکامی در اوایل قرن ششم هجری قمری ساخته شد.

شرف الدین در سال 508 هجری قمری نیز وزیر سلطان سنجر بود. او دستور داد این بنای آجری باشکوه را در مسیر کاروانی که از شهر مرو به نیشابور می رود، برپا کنند. بنای کاروانسرا در رباط شرف دارای پلانی مستطیل شکل است که از دو قسمت اصلی تشکیل شده است.

هر بخش دارای یک حیاط است. حیاط اول دارای پلانی مستطیل شکل است و اطراف آن اتاق هایی برای نگهبانان تعبیه شده است.

حیاط مربع شامل یک حوض بسیار بزرگ است.

برخی بر این عقیده اند که حیاط مستطیل شکل در ورودی برای سکونت عموم مردم و عوام و حیاط اندرونی برای سکونت کارگزاران دولتی در نظر گرفته شده است.

یکی از دلایل اصلی محبوبیت کاروانسرای رباط شرف تزئینات بسیار زیبا و ظریف معماری به کار رفته در آن است.

این بنا در قسمت های مختلف از جمله محراب، زیر گنبد، دروازه ورودی و جاهای دیگر پر از آجرکاری های پیچیده و گچ بری های فراوان است.

کتیبه ها و کنده کاری های آجری تمام بنا را پوشانده است. در کتیبه آجری سردار بنا چنین آمده است: «رباط شرف یکی از کاروانسرای سلطنتی یا کاخ رباط های راه ابریشم است». این بنا همچنین دارای شش برج و دو مسجد است.

امروزه سبکی که معماران این بنا را بر اساس آن ساخته اند در معماری بومی ایرانی به سبک رازی معروف است. این بنا از دوره سلجوقی تا به امروز بارها آسیب دیده و بازسازی شده است.

در هر صورت، بنای کاروانسرای رباط شرف امروزه نشان دهنده گنجینه ای غنی از مهارت های آجرسازی دوران سلجوقی در شمال شرق ایران است. از سوی دیگر این بنا مجموعه ای از نقوش اصیل این دوران را به ما معرفی می کند.

بازدید از این مجموعه بی نظیر را حتما در برنامه زیارتی خود در حرم امام رضا (ع) در مشهد مقدس قرار دهید. این بنا در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس و در مسیر جاده مشهد به سرخس قرار دارد.

در این مسیر پس از رسیدن به شهر مزداوند باید 25 کیلومتر دیگر را ادامه داد تا به روستایی به نام شرلاق رسید.

پس از طی شش کیلومتر رانندگی در مسیر آسفالت این روستا، کاروانسرای باشکوه رباط شرف پیش روی شما خواهد بود. بهترین زمان برای بازدید از این شهر بهار و به خصوص اردیبهشت است.

ویژگی های معماری رباط شرف فرخس

شکل این رباط از دور شبیه یک دژ بزرگ و از درون آن شبیه یک قصر است. رباط شرف بنایی به طول 109 متر و عرض 63 متر با مساحت 4644 متر مربع است که دارای سردر زیبایی است.

بر سردر بنا نوشته شده است: رباط شرف یکی از کاروانسرای سلطنتی یا کاخ رباط در جاده ابریشم است و در متون تاریخی خانه رباط شرف را آبگیر یا آبگینه می نامند. در طرفین آن دو اتاق مرکب قرار دارد و بین این در و صحن یک ایوان ورودی قرار دارد.

این بنا دارای دو حیاط و هر صحن دارای چهار ایوان به صورت صلیب (صلیب) و شبستان است که آجرکاری و کتیبه های آن جلوه خاصی دارد. در این رباط مساجد و محراب های متعددی وجود دارد که همگی با کتیبه های خشت و گچ تزئین شده اند.

حیاط اول بنا مستطیل شکل است و در طرفین ورودی آن دو تالار طولانی برای اسکان نگهبانان تعبیه شده است. در دو طرف دیگر صحن که عرض کمتری دارد، عصرهایی وجود دارد که تا دیوار بیرونی امتداد یافته و شامل 2 اتاق و عمود بر رواق داخلی است.

جلوی صحن دوم راهرویی با در ورودی بلند است و در طرفین آن دو راه وجود دارد که هر یک با دری یکی به در مسجد و دیگری به در ورودی مسجد وصل می شود. سالن مستطیل شکل .

ساختمان دو طرف صحن دوم مانند تأسیسات صحن اول است. درست جلوی اتاق ها رواقی است که حیاط دوم را احاطه کرده است.

در سمت راست راهرو که به حیاط دوم منتهی می شود، اتاقی قرار دارد که به نظر می رسد محل نگهبان بوده و بین این اتاق و اتاق های بالای راهرو راه پله ای ساخته شده است.

در حیاط مربع دوم آثار حوض بزرگی وجود دارد. قسمت اصلی بنا در انتهای صحن دوم است و در پشت ایوان انتهایی محوطه ای مربع شکل با سه در ساخته اند. جلوی ایوان شاه نشین است که سمت راست آن به اصطبل و سمت چپ آن به اتاق های شخصی و حیاط منتهی می شود.

در طرفین کاخ دو حیاط با چهار ایوان کوچک برای استفاده اقوام و دو مخزن ذخیره در زیر گنبدها در انتهای رباط ساخته شده است. دو تالار ستون دار در دو گوشه حیاط دوم ساخته شد.

یکی از ویژگی های بنای رباط شرف دو مسجد است که یکی در سمت چپ در ورودی صحن اول و دو ورودی به راهرو وجود دارد. مسجد دیگری در سمت چپ ورودی صحن و دو محراب است. همچنین بنا دارای 6 برج است که 4 برج آن در حیاط دوم و 2 برج در حیاط اول قرار دارد.

محور اصلی بنا از جنوب شرقی به شمال غربی است و نشان می دهد که بنا بر اساس قبله ساخته شده است. در واقع ورودی اصلی حیاط دوم – ایوان و شاه نشین بر روی محور اصلی بنا ساخته شده است.

در وسط رباط دو اصطبل برای استراحت اسب در ضلع جنوبی و در اطراف راهروهایی برای اسکان مسافران وجود دارد.

نقشه بنای رباط شرف با دیگر کاروانسراها متفاوت است. وجود کتیبه‌های گچی و طرح‌های آجری برای کاروانسراهای دیگر معمول نیست، اما در کاروانسراهای رباط شرف تقریباً تمام آجرکاری‌هایی که در نمای دیوارها، گنبدها و طاق‌ها ایجاد می‌شود دارای طرح است.

مرکب رباط شرف یکی از جالب ترین نمونه های این هنر در قرن ششم هجری است تا جایی که کتیبه های لبه محراب دو نمازخانه کاروانسرا با بهترین کتیبه های محراب مساجد ایران برابری می کند. از نظر زیبایی و طراحی

در سال 1356 با کاوش در اتاق‌های رباط شرف، مجموعه‌ای از ظروف فلزی، سفارش‌های دوران صفوی، سرامیک‌های سلجوقی، سکه‌های دوران اسلامی و ظرفی منحصربه‌فرد متعلق به قرن چهارم و پنجم قمری به دست آمد.