گنبد سلطانیه؛ جاذبه‌ای مثال‌زدنی در ایران

سلام خدمت new_tourism: این بنا یکی از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی محسوب می شود و پس از گنبد کلیسای جامع فلورانس (سانتا ماریا دل فیوره) دومین گنبد بزرگ خشتی جهان است. جایگاه سوم در بین بزرگترین گنبدهای جهان نیز به گنبد مسجد ایاصوفیه استانبول اختصاص دارد.

گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد ایران است و اولین نمونه گنبد دو پوسته در جهان محسوب می شود. این سازه در دوره ایلحان ساخته شده و با رنگ فیروزه ای و ارتفاع بلندش از دور دیده می شود.

گنبد سلطانیه قدمتی چند ساله دارد

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد. منطقه ای که روزگاری دشت وسیعی بوده و از آن برای تفریح ​​و شکار استفاده می شده است. «ارگون خان» چهارمین ایلخانی امپراتوری مغول در زمان سلطنت خود دستور ساخت شهر سلطانیه را به عنوان محل سکونت خود صادر کرد. این شهر پس از مراغه و تبریز سومین پایتخت حکومت در دوره ایلخانی بوده است.

گنبد سلطانیه در سال‌های 703 تا 713 هجری قمری (1302 تا 1312 میلادی) و در زمان سلطان محمد خدابنده (معروف به اولجایتو) هشتمین سلطان مغول به عنوان آرامگاه ساخته شد. این حاکم ایلخانی پیرو مذهب پدرش یعنی شمنیسم بود.

شمنیسم یا شمنیسم نام سلسله ای از باورهای سنتی در برخی قبایل بدوی و ماقبل تاریخ است که امروزه نیز در سراسر جهان پیروان بسیاری دارد. پس از مدتی این پادشاه پس از مادرش به مسیحیت گروید و نام خود را به نیکلاس (نیکولو) تغییر داد.

اندکی پس از تغییر دین، اولجایتو بیمار شد و نام خود را به «هاربنده» تغییر داد. زیرا در میان قبایل پدر اولجاتو (مغول) خرافاتی وجود داشت که بر اساس آن قدرت حروف ابجد از خود نام مهمتر بود. خربنده از نظر ارزش حروف ابجد معادل «سایه خاص خالق» است.

پس از گذشت زمان و سلطان شدن اوجایتو، تحت تأثیر یکی از همسرانش علامه خلی و وزیرش شیخ فضل الله مسلمان شد. پس از زیارت قبور حضرت علی (ع) و فرزندش امام حسین (ع) به مذهب شیعه گروید و خود را سلطان محمد هدبنده نامید.

او مقبره سلطانیه را برای انتقال قبور حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) به این بنا در سلطانیه ساخت. سلطان محمد خدابنده به دلیل مخالفت علمای شیعه موفق به انجام این کار نشد و سرانجام این بنا به عنوان آرامگاه خود مورد استفاده قرار گرفت.

سلطان محمد خدابنده در 34 سالگی و دو سال پس از اتمام گنبد سلطانیه بر اثر بیماری درگذشت. او آرزو داشت در سرداب گنبد سلطانیه دفن شود. در تمامی کتیبه های این بنا نام سلطان محمد و پسرش به چشم می خورد.

همچنین در برخی از کتیبه ها نام تاج الدین علیشاه را می توان دید که به گفته برخی معمار این بنا بوده است. بیش از 3000 کارگر در ساخت گنبد سلطانیه مشارکت داشتند و خواجه رشیدالدین فضل الله حمدانی، وزیر سلطان، طراح و ناظر ساخت این بنا بود.

گنبد سلطانیه توسط گروهی ایتالیایی در سال 1348 مرمت و بازسازی شد. پروژه ای که تا سال 1357 به طول انجامید. گفته می شود مرمت این بنا یکی از ظریف ترین و پیچیده ترین پروژه های مرمتی است. گنبد سلطانیه با قدمتی بیش از 700 سال، بنای باشکوه و معماری خاصی است که نیاز به مراقبت و نگهداری دارد.

معماری منحصر به فرد

بدون شک مهمترین دلیلی که در طول سالیان متمادی این بنا را از پنجه های ویرانگر زمان و بلایای طبیعی حفظ کرده است معماری منحصر به فرد و خاص آن است. گنبد سلطانیه زنجان با اینکه وزنی در حدود 1600 تن دارد، پس از 700 سال تنها 8 سانتی متر ته نشین شده است. این یک شاهکار در معماری ایرانی اسلامی به شمار می رود.

لازم به ذکر است که سبک معماری این بنا یادآور معماری زیبای سلجوقی است، بنابراین طرح هشت ضلعی طبقات دوم و سوم در دل پلان مستطیل شکل طبقه اول قرار گرفته است.

بدنه اصلی گنبد سلطانیه آجری است و در طراحی و تزیین گنبد زیبای آن از کاشی کاری های زیبا با نقوش فیروزه ای استفاده شده است. این بنا در فضای داخلی خود از قسمت‌های مختلفی مانند سرداب، سرداب و گنبد تشکیل شده است که هر کدام به شکلی خاص و منحصربه‌فرد با کمک کتیبه‌هایی با نقوش زیبا و آیاتی از قرآن طراحی شده‌اند.

شکل خاص ساختمان و معماری منحصر به فرد آن دلایلی است که برخی از محققان برجسته جهان آن را تحسین کرده اند. آرتور پوپ که یکی از مشهورترین کاشفان آمریکایی است، گنبد سلطانیه زنجان را اینگونه توصیف می کند:
این یک ساختمان مستحکم است که در آن تک تک اجزای به کار رفته در آن در جای مناسب خود قرار می گیرد تا چنین شاهکاری زیبا خلق شود.
پوپ حتی معتقد است که ساخت تاج محل نیز از الگوی معماری این ساختمان شگفت انگیز و دیدنی الهام گرفته شده است.

• تربت خانه

در قسمت جنوبی گنبد سلطانیه زنجان قسمت معروفی به نام تربت خانه وجود دارد که حدود 17 متر طول، 8 متر عرض و 16 متر ارتفاع دارد. پس از ناامید شدن ملک الجایتو از انتقال جسد علی و فرزند بزرگوارش، دستور داد خاک نجف و کربلا را به سلطانیه منتقل کنند و در بنای قمستی از خاک استفاده کنند.

بر روی دیوارهای محراب جلوی در، سوره الملک با استفاده از عمامه امام حسین (علیه السلام) با دو خط سولت و کوفی نقش بسته و به همین دلیل این قسمت به عمامه خانه معروف است. کاشی های طلایی رنگ و منقوش و هشت ضلعی این قسمت از بنا و ازاره های آن از نظر هنر کاشی کاری حیرت انگیز، خارق العاده و بی نظیر است. پوشش محافظ ازاره یا دیوار به حاشیه تزئینی اطلاق می شود که از کف اتاق تا ارتفاع یک متر را می پوشاند.