گنبد سبز قم را باید دید

تودی تریپ: باغ گنبد سبز باغ کوچکی است که در انتهای خیابان چهار مردان قم قرار دارد. در کنار گلزار شهدا و در قسمت شرقی شهر قرار دارد که سه اثر تاریخی مربوط به قرن هشتم در آن وجود دارد. این منطقه در زبان محلی به دروازه کاشان و گنبدهای آن به گنبدهای دروازه کاشان نیز معروف است. دو گنبد از این مجموعه; بر اساس کتیبه های تاریخی موجود؛ آرامگاه شاهزادگان خاندان علی صفی – حاکمان مستقل قم در قرن هشتم هجری قمری. این سومین گنبد کتیبه است که متاسفانه گم شده و تاریخ و صاحب آن مشخص نیست. اما طبق اسناد مختلف; این گنبد نیز از نظر تاریخی مربوط به همین دوره است و احتمالاً متعلق به یکی دیگر از خانواده علی صفی بوده است. اهل قم؛ این سه بنا در قالب مجموعه تدفین سعد; سعید و مسعود از بزرگان عرب اشعری و احیاگران قم در دوره اسلامی به شمار می روند.

تاریخچه ساختمان

بر اساس کتیبه‌های موجود در مجموعه آرامگاه تاریخی گنبد سبز، این بناها در قرن هشتم هجری قمری به‌عنوان آرامگاه و آرامگاه خاندان صفی، یکی از حاکمان قم ساخته شده‌اند. اما طبق اعتقاد مردم استان قم، این سه بقعه متعلق به سه تن از بزرگان عرب اشعری است که شهر قم را در دوران اسلامی احیا کردند. صاحبان این قبور را سعد، سعید و مسعود می دانند; اما این سوال با توجه به سابقه برج – مقبره در مناطق مختلف ایران و همچنین تاریخ شهر قم صحت ندارد.

در مجموع با توجه به کتیبه های حک شده در کتیبه های تاریخی این مجموعه، مقبره گنبد سبز را می توان محل دفن خواجه اصیل الدین و خواجه علی صافی دانست. متأسفانه شخص دیگر به دلیل گم شدن کتیبه گنبد سوم ناشناس مانده است. البته با توجه به نوشته‌های تاریخی، به نظر می‌رسد برخی دیگر از خانواده‌های صفی در پایین گنبد سبز مدفون باشند. سه گنبد شمالی مجموعه باغ گنبد سبز متعلق به اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم است.

گمان می رود گنبد جنوبی مدفن خواجه اصیل الدین و دو تن دیگر از حاکمان سلسله صفی است که در سال 761 هجری قمری درگذشته اند. تاریخ ساخت گنبد مرکزی، آرامگاه خواجه علی صافی و مقبره سه تن از امرای سلسله صفی را سال ۷۹۲ هجری قمری دانسته‌اند.

گنبدهای واقع در بقعه باغ عبارتند از: 1- گنبد جنوبی، 2- گنبد میانی، 3- گنبد شمالی.

گنبد جنوبی

بر اساس کتیبه تاریخی این گنبد مدفن خواجه اصیل الدین فرزند علی صافی جد بزرگ خاندان صفی و عموی بانی گنبد است. خواجه علی صافی نایب خلسه جات قم، خواجه علاءالدین محمد هندو و دیگری پسرش خواجه علی اصیل یا جمال الدین علی است. او نخستین فردی از این خاندان است که بر قم و حومه حکومت کرد. آغاز سلطنت او پس از مرگ ابوسعید بهادر در سال 736 ه. سال 759 هجری قمری بود. کوم هنگام اشغال این موقعیت کشته شد.

گنبد میانی

از محتویات کتیبه مشخص می شود که سه نفر در این مقبره دفن شده اند. اولین کسی که نامش در ابتدای کتیبه آمده است خواجه جمال الدین علی است. همان خواجه علی صافی فرزند خواجه صفی الدین و نوه مرحوم علی صافی از شخصیت های سیاسی اجتماعی قرن هشتم و دومین امیر خاندان صفی بود که پس از خواجه حاکم قم شد. علی اصیل و تا آنجا که معلوم است تا سال 774 هَ. او در آن موقعیت بود. خواجه علی خانقاهی در قم داشت که بیرون دروازه کنکان بود. به جز این خانقاه، اثر دیگری از خواجه علی صفی گنبد اصیل الدین به جای مانده که در سال 761 هجری قمری ساخته شده است. او آن را بر روی قبور عمو و پسر عمویش خواجه اصیل الدین و خواجه تاج الدین بنا کرد. دومین فرد مدفون در این گنبد امیر جلال الدین است که در متون تاریخی نامی از وی به میان نیامده است.

سومین فرد مدفون به نام برادر خواجه جمال الدین علی، خواجه عمادالدین محمود قمی، یکی دیگر از فرزندان خواجه صفی الدین بود که تا سال 791 هجری قمری می زیست. او عهده دار امور نواحی قم بود.

گنبد شمالی

نام بانی و صاحب این گنبد به دلیل وجود کتیبه آسیب دیده بر روی آن مشخص نیست. اما محقق خارجی دونالد ویلبر می گوید که مربوط به سال های 715-765 هجری است. او می داند و معتقد است که به دلیل اشتراکات فراوان با دو گنبد دیگر، این سه بنا در یک چارچوب زمانی ساخته شده و متعلق به خانواده صفی است. قابل توجه تر و توصیف کننده تر، ظاهر معماری و ساخت و همچنین گچ بری منحصر به فرد است که به جرات می توان گفت در نوع خود بی نظیر است. گنبدهای بقعه از دو پوسته مجزا تشکیل شده است که پوسته بیرونی منشور ترکی شانزده و پوسته داخلی به شکل خمره ای است که بر روی بدنه استوانه ای دوازده ضلعی بنا قرار گرفته است.

البته پوسته بیرونی گنبد جنوبی به مرور زمان تخریب و فرو ریخته و پوسته داخلی آن در دوران معاصر تعمیر و بازسازی شده است. تقریباً مسلم است که شکل و فرم این گنبد به دلیل شباهت های فراوان با دو بنای شمالی و میانی، به شکل دو پوسته مستقیم است.

منبع: سیری در ایران