قدیمی‌ترین سازه آبی خوزستان را بیشتر بشناسید

تودی تریپ: سازه‌های آبی تاریخی شوشتر مجموعه‌ای به هم پیوسته از پل‌ها، سدها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم کانال‌کشی آب است که در پیوند با یکدیگر کار می‌کنند و در زمان هخامنشیان تا ساسانیان برای استفاده بیشتر از آب ساخته شده‌اند. باستان شناس مادام ژان دیولافوا از این منطقه به عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی قبل از انقلاب صنعتی یاد می کند. آسیاب ها و آبشارهای شوشتر در مسیر رودخانه گرگر ساخته شده است که یکی از شاهکارهای فنی و مهندسی دوران باستان است. رود گرگر کاملا مصنوعی و دست ساز است و ساخت آن را به دوران اردشیر بابکان امپراتور ساسانی نسبت می دهند.

آشنایی با ساختار آبی قدیمی خوزستان

قدیمی ترین آثار شناخته شده در شوشتر مربوط به دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ است. این شهر در دوره عیلام به دلیل مجاورت با معبد چغازنبیل از اعتبار خاصی برخوردار بود و در زمان هخامنشیان مزدریون و آب‌برداری آن تأسیس شد. شوشتر در دوره اشکانیان پایتخت حکمرانان محلی خوزستان بوده و در دوره ساسانی یکی از مراکز مهم خوزستان به شمار می رفته است.

بازسازی شوشتر را به اردشیر بابلی نسبت می دهند و در این دوره بود که شوشتر به صورت جزیره ای در وسط آب قرار گرفت و معماری آبی گسترده ای به شکل کانال ها و پل ها و آسیاب ها در گوشه و کنار آن شکل گرفت. پس از وی به روایت تاریخ در زمان شاپور ساسانی سکونتگاه شوشتر تکمیل شد و این شهر درخشان ترین دوران تاریخی عمر خود را پشت سر گذاشت و با تجهیز امکانات آبیاری کشاورزی در این شهر رونق گرفت.

شوشتر را می‌توان موزه‌ای از ساختمان‌ها و تأسیسات آبی دانست که از نظر عملکرد به هم پیوسته‌اند و به همین دلیل شهری نادر در کل جهان است. در تابستان 1386 سازه های آبی شوشتر از جمله سد میزان، آسیاب های آبی، قلعه ثلاثال، سد گرگر، سد حق، پل شادوران، پل عیار، پل لشکر، سد ماهی باران، سد شرابدر و مناره کلاه فرنگی در فهرست جهان قرار گرفتند. آثار ثبت شده در یونسکو به عنوان دهمین اثر از ایران.

یکی از سفرنامه نویسان معروفی که عجایب شوشتر را می ستاید، ابن بطوطه است. او با دانشمندانی ملاقات کرد که از دانش آنها شگفت زده شده بودند. وی همچنین به عظمت پل های شوشتر اشاره کرد.

ویژگی های ساخت تاسیسات آبی

تاریخچه ساخت آسیاب و تونل در این منطقه به دوره هخامنشیان باز می گردد. ساختمان آسیاب های منطقه قبل از سیل سال 1342 بیشتر متعلق به دوره صفویه است که در اثر سیل ویران شده است. پایه های آسیاب های مذکور مربوط به دوره ساسانی است که در دوره قاجاریه مرمت و بازسازی شده است.

ساختمان های این منطقه به سه قسمت تقسیم می شوند:

منطقه شرق:

در این منطقه حدود 10 آسیاب وجود دارد. که عبارتند از: آسیاب دو برداران، داراب خان، حاج مندل، رطاق، دهنه شهر. هر کدام از این آسیاب ها دو سنگ آسیاب دارند. آب مورد نیاز این آسیاب ها علاوه بر تونل دهنه شهر از تونل بیلیتی نیز تامین می شود.

منطقه شمال:

ساختمان های این منطقه نسبت به سایر ساختمان های منطقه قدمت کمتری دارند. در این منطقه علاوه بر آسیاب‌های خدایی، آسیاب‌های رضا گلاب یا پانیری و آسیاب‌های رضوان، تأسیسات مرتبط با نیروگاه مستوفی که در سال 1332 ساخته شد و پمپ خانگی تأمین‌کننده آب مصرفی شهر وجود دارد. آب آسیاب های این منطقه از تونل سا کوره و آب مورد نیاز نیروگاه نیز از تونل دهانه شهر تامین می شود.

منطقه غرب:

در این منطقه 21 آسیاب وجود دارد و آب مورد نیاز این آسیاب ها از تونل سه سوراخه تامین می شود تا از طریق پلی به نام دوپلون وارد منطقه غربی شود. آسیاب های این منطقه در دو نوع مایل و کج ساخته می شوند. علاوه بر آسیاب ها، کارخانه یخ جولازاده (1334) و پمپ آب نیز وجود دارد. در زیر پلکان در قسمت غربی (این پلکان راه ارتباطی بافت قدیم شهر با قسمت غربی است) و روی پشت بام آسیاب معروف به لو علی بنایی با پلان مربع و گنبدی قرار دارد. سقفی شکل به سبک آتشکده ها که منسوب به نمازخانه است.

در حاشیه منطقه معروف به سیکا واقع شده است. ورودی این اتاق ها از طریق پله های تعبیه شده در صخره است.

مجموعه آسیاب ها و آبشارهای شوشترسکی یکی از بی نظیرترین نمونه های استفاده بهینه از آب در دوران باستان است. این منطقه مجموعه ای از سدها، تونل ها، کانال های فرعی و آسیاب های آبی است که یک مجموعه صنعتی-اقتصادی و جزء مجموعه بزرگ آبفای شوشتر است که به کرات در کتب تاریخ آمده است. در مرکز عملیات این مجموعه، سد گرگر قرار دارد که رودخانه را مسدود می کند و سطح آب را بالا می برد تا آب را از سه تونل حفر شده در صخره بکشد.

تونل‌های سه‌گانه آب را به مجموعه هدایت می‌کنند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شوند که پس از چرخاندن چرخ آسیاب‌ها، آب به شکل آبشار در محوطه‌ای حوض‌مانند به بیرون سرازیر می‌شود. یکی از بارزترین ویژگی های مجموعه آسیاب ها و آبشارها نزدیک بودن آن به بافت تاریخی شهر شوشتر است. این منطقه علاوه بر نیازهای صنعتی، آب مورد نیاز ساکنان را در روزهای کم آبی نیز تامین می کند.

ویژگی بصری بسیار زیبا و منحصربفردی که در این مجموعه وجود دارد و جلوه خاصی به آن می بخشد این است که آب حاصل از پساب آسیاب ها به صورت آبشارهای مصنوعی زیبا در محوطه حوض مانندی جاری می شود که چشم نواز است. و منظره ای دل نشین در برابر هر بیننده ای. علاوه بر این منظره زیبایی در محوطه پشت پل وجود دارد که سه تونل معروف سه کوره، دهنه شهر و بیلیتی در آن کشیده شده است. آسیاب و آبشار شوشتر یکی از شاهکارهای فنی و مهندسی جهان با توجه به زمان ساخت است. این شاهکار مهندسی هم در ایران و هم در جهان بی نظیر است.

منبع: تریپ یار