دریاچه هامون؛ جاذبه‌ای جالب و مهیج در سیستان

تودی تریپ: دریاچه هامون و تالاب سومین دریاچه بزرگ کشورمان پس از دریای خزر و دریاچه ارومیه است و همچنین توانسته رتبه هفتم تالاب بزرگ جهان را به خود اختصاص دهد. خود دریاچه از سه دریاچه کوچکتر تشکیل شده است.

با بالا آمدن آب دریاچه ها یک دریاچه را تشکیل می دهند که در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. رودخانه هیرمند منبع اصلی آب دریاچه هامون است

آشنایی با دریاچه هامون

مساحت دریاچه هامون 5660 کیلومتر مربع است. نیمی از آن در استان کرمان و نیمی دیگر در سیستان و بلوچستان واقع شده است. دشت های جیرفت، فاریاب و رودبار جنوبی در استان کرمان و دشت های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان در نزدیکی منطقه هامون قرار دارند.

در دشت ها امکان کاشت گیاهان گرمسیری وجود دارد. 34000 کیلومتر از اراضی هامون کوهستانی، 32000 کیلومتر دشت و کوهپایه و 3000 کیلومتر باتلاق است.

در این مناطق پوشش گیاهی چندانی وجود ندارد و این پوشش گیاهی ضعیف باعث ایجاد سیلاب های مخربی شده است که در هنگام بارندگی ها به سرعت جاری می شود و در نتیجه فرسایش خاک و از دست دادن آب به وجود می آید.

در ارتفاعات هامون بارندگی گاهی به 600 میلی متر می رسد اما در قسمت های پایین جنوب میزان بارندگی به 100 میلی لیتر کاهش می یابد. هامون و اطراف آن به دلیل ارتفاع از سطح دریا جزو مناطق بیابانی طبقه بندی می شوند.

بلندترین منطقه کوه شاه است که 4400 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. پست ترین نقطه اطراف آن چالا جازموریان است که تنها 350 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

با وجود اینکه منطقه هامون در مرکز ایران قرار دارد، رطوبت زیادی از دریای عمان به آن می رسد که آن را از دیگر کویرهای کشور متمایز می کند. در این منطقه بارندگی کم و گرما و تبخیر زیاد است اما با وجود رطوبت زیاد دریای عمان می توان از منابع تجدیدپذیر آن استفاده کرد.

در قسمت مرکزی هامون حفره ای بیضی شکل وجود دارد که تمام آب های سطحی منطقه به داخل آن می ریزد و دریاچه هامون نامیده می شود.

وسعت دریاچه در فصول مختلف سال به طور قابل توجهی تغییر می کند، زمانی که در بهترین حالت خود قرار دارد وسعت آن به 5660 کیلومتر مربع می رسد. از آن 3820 کیلومتر مربع در کشور ما و مابقی در کشور همسایه افغانستان است.

به دلیل تغییر زیاد سطح آب دریاچه، سواحل آن نیز تغییر می کند. این زمین ها گل آلود و باتلاقی است و تنها گیاه آن خار و بوته است.

دریاچه هامون کجاست؟

برخلاف دیگر اکوسیستم‌های روی زمین مانند جنگل‌ها و کوه‌ها، تالاب‌ها به دلیل وجود یک پهنه آبی میانی در معرض تخریب هستند. همین تخریب جزئی دلیل وجود مرز و محدوده برای اکثر تالاب هاست. مرز بستر این خط مرزی بسته به بیشترین حرکت آب در تالاب تعیین می شود.

با ثبات نسبی آب در تالاب ها، قطعاً می توان از زندگی آنها صحبت کرد. برخی از تالاب ها در کنار دریا قرار دارند و وضعیت آنها با جزر و مد تغییر می کند. تالاب هامون در گذشته نمونه ای از این گونه تالاب ها بوده است.

اگر به بسیاری از نقشه های قدیمی نگاه کنیم، خواهیم دید که هامون در گذشته یک دریای بزرگ بوده است. پس از خشکسالی، تجزیه کشور و نرسیدن آب به مرزهای ایران، به تدریج بخش‌های زیادی از آن خشک شد و شکل کنونی خود را به وجود آورد. امروزه این دریای بزرگ به چهار دریاچه تقسیم شده است:

• دریاچه هامون صبری یا سیستان;
• دریاچه هامون پوزک، ایران؛
• دریاچه هامون هیرمند؛
• دریاچه هامون پوزک افغانستان (بخش کوچکی از آن در ایران قرار دارد).

هامون در ادبیات ایران نیز جایگاه ویژه ای دارد و در شاهنامه فردوسی از آن به عنوان دریاچه زیر یاد شده است. نام قدیمی این دریاچه کیانسی است.

هامون دریاچه ای است که نام آن با اشعار فردوسی پیوند خورده و در اوستا نیز آمده است. این دریاچه که در استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی مرز افغانستان قرار دارد از رودخانه هیرمند آبیاری می شود. اما رودخانه های دیگری مانند کشرود، فرح، هروترود، شورود، حسین آباد و نهبندان نیز این دریاچه را آبیاری می کنند.

در هنگام پر آب، وسعت دریاچه حدود پنج هزار و ششصد و شصت متر مربع است. و با پایین آمدن سطح آب سه دریاچه کوچک از دل یک دریاچه بیرون می آید که پس از جدا شدن از یکدیگر نام های جداگانه ای به خود می گیرند.

مالکیت دریاچه هامون بین ایران و افغانستان مشترک است و سهم ایران از این دریاچه حدود 3820 متر مربع است. این در حالی است که در طول تاریخ معاصر ایران همواره درگیری ها و درگیری های سیاسی بین ایران و افغانستان بر سر حق آبه هیرمند وجود داشته است.

با جدا شدن «هرات» از ایران طی معاهده پاریس در سال ۱۸۵۷، دولت افغانستان از ورود آب رودخانه هیرمند به ایران جلوگیری کرد و این سرآغاز بسیاری از مشکلات زیست محیطی در هامون شد.

اما در نهایت بر اساس معاهده مقرر شد سهم ایران از رودخانه هیرمند 26 متر مکعب آب در ثانیه باشد که معادل 850 میلیون متر مکعب در سال است. با شروع خشکسالی ها از سال 1370، دسترسی ایران به آب رودخانه هیرمند کمتر و کمتر شده است.

هامون یکی از با ارزش ترین گنجینه های طبیعی ایران به شمار می رود. این دریاچه در چهارمین کنگره جهانی «ذخیره‌های زیست کره» که در سال 2014 در لیما، پایتخت پرو برگزار شد، توسط یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه طبیعی منحصربه‌فرد به ثبت رسید. در سایر نقاط زمین