تودی تریپ: ارگ باستانی نوشین جان که به معبد دژ نیز معروف است یکی از آثار تاریخی شهرستان ملایر در استان همدان است. تاریخچه ارگ نوشینجان به دوران مدیترانه برمی گردد و اهمیت آن به دلیل معماری خاص آن است. نوشیجان نمونه ای از مهمترین عبادتگاه مادها است و عناصر این مجموعه اولین الگوی معماری ایرانی و یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی ایران به شمار می رود. دو تالار ستون دار و دو معبد در ارگ نوشیجان ساخته شد. وجود آنها نشان می دهد که این ارگ دارای کارکرد نظامی، سیاسی و مذهبی بوده است. ارگ نوشیجان قدیمی ترین مکان زیارتی ایران به شمار می رود که شامل قسمت های مهم ارگ، تالار ستون دار، معبد، اتاق، انبار و تونل است. این بنای تاریخی در تاریخ 3 بهمن 1346 با شماره ثبت 763 به عنوان یکی از آثار تاریخی ایران به ثبت ملی رسیده است.
آشنایی با ارگ نوشیجان در همدان
قلعه باستانی نوشیجان که دژم آباد نیز نامیده می شود، یکی از مهم ترین نقاط دیدنی ملایر در استان همدان است. ارگ سفالی نوشیجان را می توان قدیمی ترین نمازخانه سفالی دانست.
این ارگ یکی از ناشناخته ترین بناهای کشور به شمار می رود. اولین آثار به دست آمده از این بنای تاریخی مربوط به دوران مادها است. یکی از مهم ترین ویژگی های این ارگ سالم بودن و عدم بازسازی آن است که دلیل اصالت این اثر بزرگ تاریخی دوران میانه است. این ارگ گرانبها بر روی تپه ای به ارتفاع 40 متر قرار دارد.
تپه نوشیجان در سال 1343 خورشیدی شناسایی شد و از سال 1346 تا 1356 طی 6 فصل باستان شناسی توسط مؤسسه مطالعات ایرانی بریتانیا به سرپرستی دیوید استروناخ، عملیات کاوش و مرمت در این تپه انجام شد. دستاورد فعالیت این هیئت شناسایی سه دوره معماری باستانی متعلق به مادها، هخامنشیان و اشکانیان است که مهم ترین و کهن ترین لایه آن با محل سکونت مادها مرتبط است. اکتشافات نوشیجان ثابت می کند که مادها از نیمه دوم قرن هشتم قبل از میلاد در این مکان سکونت داشته اند. تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد.
محققان اطلاعات لازم را از این محوطه جمع آوری کردند و لایه های مربوط به دوره هخامنشی و اشکانی را حذف کردند و لایه های مربوط به دوره مادها را که در سطح دژ قرار داشت حفظ کردند. مجموعه مربوط به مادها در این ارگ باستانی شامل: اتاق ها، انبارها، آتشکده غربی، آتشکده مرکزی، تالار ستون دار، بارو و تونل است. بناهای مربوط به این دوره از خشت کار نشده به ابعاد 22×40 سانتی متر و ضخامت 12 سانتی متر ساخته شده است.
معماری ارگ نوشیجان
قلعه نوشیجان از نظر معماری اولین نمونه معماری ایرانی محسوب می شود و همین امر آن را به یکی از مهم ترین بناها و بناهای تاریخی استان همدان تبدیل کرده است. معماری ارگ شامل تالارهای ستون دار و پنجره های کور در معبد مرکزی است. معماری تالار ارگ نوشیجان به عنوان الگویی برای ساخت تالار آپادانا در دوره هخامنشیان و برای ساخت بناها در دوران اسلامی مورد استفاده قرار گرفت. دو تالار ستون دار و دو معبد در ارگ نوشیجان ساخته شد.
وجود این دو بنا در ارگ نوشیجان حاکی از آن است که این ارگ دارای کارکرد نظامی، سیاسی و مذهبی بوده است. اهمیت و ارزش این مجموعه و وجود آتشکده های آن از دلایل قداست بنا است. وقتی دیوانه ها محل را ترک کردند، فضاهای داخلی مجموعه را پر کردند تا ساختمان را حفظ کنند. در دوره هخامنشیان و اشکانیان، ارگ نوشیجان بر روی بقایای بنای قبلی که به صورت سکو بوده ساخته شده است، بنابر این بنای مصالح تا ارتفاع 8 متر باقی مانده و نیاز به بازسازی خاصی نداشته و تنها اقداماتی انجام شده است. برای بازیابی آن گرفته شده است. بنای قدیمی در جبهه غربی تپه اولین آتشدان ارگ است. بقایای آتشدان در ضلع جنوبی تپه، مراسم دعای آتش را نشان می دهد. آخرین تاریخ استفاده از این بنای تاریخی مصادف با دگرگونی معماری این تپه و ایجاد تالار ستون در شرق بوده است.
قسمت های مهم ارگ
معبد اصلی:
زیباترین قسمت مجموعه تپه نوشیجان معبد چلیپا است که با پلان نیمه چلیپا ساخته شده است. این معبد که توسط استروناخ دومین پناهگاه نامیده می شود، در مرکز مجموعه قرار دارد.
معبد چلیپا شبیه آتشکده های ساسانی است و به همین دلیل نوشیجان را عبادتگاه باستانی می دانند. نمازخانه دوم طاقچه هایی دارد که به آن پنجره های کور می گویند و نمازگزاران در آنجا نذری می کردند. در مرکز زیارتگاه چلیپا سکویی مکعبی شکل قرار دارد که کانون این معبد محسوب می شود. شکل معبد نیمه صلیبی است و با عناصر معماری مشابه قلعه ساخته شده است. در گوشه شمالی سرسرا پایه ای برای شومینه وجود دارد که از سه قسمت مجزا تشکیل شده است. این نوع اجاق از نظر پلان در اکثر اجاق های دوره ساسانی یافت می شود. محوطه معبد در جهت شمال به جنوب ساخته شده و سه طاقچه در بدنه مخروطی شکل آن به طور نامحسوس نمایان است. در انتهای جنوبی معبد بقایای سکوی برآمده ای وجود دارد که احتمالاً پایه ستون های معبد بوده است.
تالار ستون آپادانا:
تالار ستون ساختمان مجزا در قسمت شمالی ارگ نوشیجان دارای 12 ستون چوبی در سه ردیف چهارتایی است. ستون ها به مرور زمان پوسیده و ناپدید شده اند، دیوارهای تالار چند لایه و به زیبایی تزئین شده است.
در قسمت جنوبی تالار ستون دار طاقچه های بزرگی مانند پنجره های کور معبد چلیپا وجود دارد و دیوار حیاط سراسر آن تزئین شده است. برخی از محققان بر این باورند که سبک این تالار برگرفته از معماری «آئورا تویی» است. تالار ستون دارای دو اتاق با طاقچه های مثلثی کوچکی است که در اضلاع دیوارهای آنها تعبیه شده است، حفره بزرگی در حیاط تالار ستون دیده می شود که عمق آن بیش از 15 متر است و باستان شناسان معتقدند اینها بقایای آب است. مخزن
تونل:
در قسمت شمالی تالار ستون دار و از شرق و غرب، حفره ای سردابی شکل حفر شده که به عمق 3 متری صخره منتهی می شود. با توجه به شکل تونل به نظر می رسد که کار معماری تکمیل نشده است و از این نظر می توان نتیجه گرفت که در آخرین دوره استقرار در این تپه ساخته شده است و از طرفی ایجاد این تپه احتمالا جنبه امنیتی داشته است. اصطلاح شورکت به معنای محل سوریاش و انوشیجان نشان می دهد که این مکان به احتمال زیاد مرکز پرستش خدای خورشید بوده است.
منبع: تریپ یار
