آسبادهای نشتیفان؛ خاص‌ترین جاذبه خواف

تودی تریپ: دژهای نیشتیفان یکی از بزرگ‌ترین و قابل توجه‌ترین مجموعه‌های خشتی، خشت و چوبی ایران است که از دیدنی‌های استان خراسان رضوی به‌شمار می‌رود. این بنای منحصربفرد معماری که قدمت آن به دوره صفویه می رسد در سال 1392 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

برخی از آسبادهای نیشتیفان همچنان فعال و پابرجا هستند و آمیزه ای از هنر، صنعت، فناوری، هوش و نبوغ ایرانیان گذشته را به گردشگرانی که در طول سال به صورت رایگان از این جاذبه تاریخی دیدن می کنند، به نمایش می گذارند.

آسبادها به صورت ایستاده طراحی و ساخته می شوند و تیغه های آن به صورت عمودی حول محوری استوانه ای و چوبی قرار گرفته است که با ساختمانی ساده به طبقه پایین و روی سنگ های آسباد متصل می شود.

آشنایی با نشتیفان اسبدز

آسبادهای نشتیفان سازه هایی از چوب، خشت و گل هستند که به کمک بادهای 120 روزه سیستان، گندم را به آرد تبدیل می کردند. بادهای 120 روزه در دوره گرم از می تا پاییز می وزد و از ارتفاعات برفی کوه بابا در هندوکش سرچشمه می گیرد. آسبادهای نشتیفان سیستمی داشتند که ساده اما مؤثر بود و بدون صرف هزینه از نیروهای طبیعی استفاده می کرد.

تاریخ در آسبادهای نیشتیفان کاف زنده است و از میان 32 آسباد 6 تا هنوز توانایی آرد شدن گندم را دارند. در واقع مهم ترین آسبادهای نشتیفان خواف بازسازی شده است. آسیابانی به نام آقای کاوری که گنجینه زنده انسانی است با چرخاندن این آسبادها چرخ زندگی خود را می چرخاند و عطر خوش نان پخته شده از آرد این آسبادها را به ساکنان نیشتیفان تقدیم می کند.

محمدعلی کورفی آخرین بازمانده از نگهبانان قلعه نیشتیفان است که به عنوان حامل میراث فرهنگی در فهرست گنجینه های زنده انسانی قرار گرفت.

به پاس زحمات وی که نقش بسزایی در رونق آسبادهای نیشتیفان داشت و تلاش زیادی برای حفظ و نگهداری آسبادها انجام داد، طی مراسمی در سال 2018 از پلاک ثبت نام وی رونمایی شد.این آسبادها به نام های معروف هستند. یکی از مهمترین – جاذبه های گردشگری معروف نشتیفان و هر ساله پذیرای تعداد زیادی از گردشگران است.

آسبادها میراث فرهنگی ارزشمندی هستند و بیانگر خلاقیت و ابتکار پیشینیان خود هستند.

استفاده از انرژی باد برای راه اندازی آسیاب ها از دیرباز متداول بوده و در کشوری مانند ایران که بیشتر مواد غذایی از ترکیبات گندم به دست می آید، ساخت دستگاه گندم کوب از اهمیت بالایی برخوردار بوده و نیاز مبرم مردم است. این نیاز در مناطق مختلف بسته به شرایط اقلیمی به طرق مختلف برآورده می شود، حضور بادهای موسمی در نواحی شرقی ایران این اهمیت را دوچندان کرده است.

در اقلیم هایی که آب زیاد است از انواع آسیاب های آبی و در مناطقی که باد غالب است از آسباد استفاده می شود. البته قبل از استفاده از نیروی آب و باد، از نیروی دست در آسهای دستی (داستاس) و سپس ساطوری آسیا (خراس یا آسیابی که چهارپایان می چرخانند) برای خرد کردن استفاده می کردند.

اولین کتاب مقدسی که از آسبادها نام می برد یک کتاب قدیمی هندی به نام Arthasastra of Kantilya است که در حدود 1400 قبل از میلاد نوشته شده است و قسمت هایی از آن مربوط به بالا آمدن آب است.

از قدیم الایام در ایران نیز آسهایی وجود داشت که با نیروی دام (گاو و الاغ) و یا به صورت دستی می چرخیدند. در کاوش های باستان شناسی در شهر سوخته مکان های راهبان قدیمی، تپه دهانه گلمان، بسیاری از سنگ های دست ساز آسیایی یافت شد.

کارکرد آسبادهای نشتیفان هوا

با توجه به اینکه اطلاعات کامل و دقیقی از آسبادها از نیشتفان حف در دست نیست، اما در کتاب جغرافیای تاریخی استان زاوه به چرخ ها و پره های غول پیکری که دارای 48 بال هستند، 32 بال و 8 بال اشاره شده است. درها بر روی سقف آسیاب و در جهت باد قرار می گیرند.

بدنه این چرخ و پر از کنف سنگین و قوی است و باد از دروازه ای بادی با گوشه دروازه های هشت ضلعی عبور می کند و چرخ و پر را به حرکت در می آورد. از حرکت چرخ نیرویی به تیر آسیاب منتقل می شود و چون سر دیگر آن به سنگ آسیاب بالایی متصل می شود، سنگ باید هماهنگ با چرخش تیر بچرخد و بچرخد.

وقتی سنگ بالایی به این صورت حرکت می کند چوب کوچکی به نام لک لک با خود حرکت می دهد و حرکت لک لک باعث ارتعاش دو قوچ می شود که خوشه های چوبی از گندم هستند که به داخل شیار سنگ ها می رسند.

قوچ خرمن در یک حرکت افقی دانه را از کاسه غلات (مخزنی که دانه در آن می ریزند) به آرامی به داخل حفره میانی سنگ هدایت می کند. طبیعتاً هر چه باد سریعتر بوزد، سنگ سریعتر می چرخد ​​و زمانی که سنگ به سرعت بچرخد، حرکت لک لک و ارتعاش قوچ دانه های بیشتری را بین سنگ ها حمل می کند.

وجود آسباد نقش اساسی در زندگی و معیشت مردم نشتیفان داشته است. در زمان هایی که نیروی اختصاصی برای رفع نیازهای انسان وجود نداشت، مهار باد و استفاده از آن برای آسیاب غلات، کارایی دستگاه خرمنکوب و اقتصاد آن را افزایش می داد.